Faïk Bej Konitza: Kujtime mbi Lëvizjen Kombëtare Shqiptare

Faik bej Konitza (1875-1942) ishte një nga figurat e mëdha të kulturës intelektuale shqiptare në dekadat e para të shekullit të njëzetë dhe ishte padyshim shqiptari i parë që mund të konsiderohej një evropian i vërtetë. Konitza lindi më 15 mars 1875 në fshatin e tanishëm Konicë në malet e Pindit në Greqinë veriore, jo shumë larg kufirit aktual shqiptar. Pas shkollimit fillor në gjuhën turke në fshatin e tij të lindjes, ai studioi në Kolegjin Jezuit Saverian në Shkodër dhe në shkollën e mesme në gjuhën franceze Imperial Galata në Kostandinopojë. Në 1890, në moshën pesëmbëdhjetë vjeç, ai u dërgua për të studiuar në Francë, ku kaloi shtatë vitet e ardhshme. Pas diplomimit në Universitetin e Dijonit, në filologji romantike në vitin 1895, ai u transferua në Paris për dy vjet, ku studioi frëngjisht, latinisht dhe greqisht mesjetare në Collège de France. Ai mbaroi studimet në Universitetin e Harvardit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, megjithëse pak dihet për këtë periudhë të jetës së tij. Si rezultat i formimit të tij shumë të larmishëm arsimor, ai zotëronte rrjedhshëm gjuhën shqipe, turke, italiane, frënge, gjermane dhe angleze. Pikërisht gjatë qëndrimit në Francë ai filloi të interesohej për gjuhën e tij amtare dhe historinë dhe letërsinë e vendit të tij dhe të shkruante artikuj për Shqipërinë për një gazetë franceze. Në shtator të vitit 1897 u transferua në Bruksel, ku në moshën njëzet e dy vjeçare themeloi revistën periodike “Albania”, e cila shumë shpejt do të bëhej organi më i rëndësishëm i shtypit shqiptar në fund të shekullit. Ai u shpërngul në Londër në vitin 1902 dhe vazhdoi të botonte revistën atje deri në vitin 1909. Pikërisht në Londër Konitza u miqësua me poetin dhe kritikun e njohur francez Guillaume Apollinaire (1880-1918), i cili qëndroi me Konicën në shtëpinë e këtij të fundit në Chinford në 1903 dhe 1904, në gazetën Shqiptare e-Konitza u bë redaktor i New Worldages. “Dielli” i cili u themelua nga Fan Noli në vitin 1909. “Dielli” ishte organi i federatës së rëndësishme mbarëshqiptare “Vatra” (Vatra) e Bostonit, ku Konitza u bë sekretar i përgjithshëm në vitin 1912. Në vitin 1912 ai udhëtoi për në Londër në emër të Ambasadës së Ambasadës së Shqipërisë në Konferencën e Ambasadës së Shqipërisë për të mbrojtur “Vatra”. e cila do të konsideronte njohjen e shtetit të ri shqiptar. Në vitin 1921, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Faik Konitza u zgjodh kryetar i federatës “Vatra” në Boston dhe rifilloi redaktimin e gazetës “Dielli” atje, në të cilën tani kishte rubrikën e tij, “Shtylla e Konitzës”. Në verën e vitit 1926, ai u emërua ambasador i Shqipërisë në Shtetet e Bashkuara nga diktatori Ahmet Zogu (1895-1961), post të cilin e mbajti deri në pushtimin italian të vendit të tij gjatë Pashkëve të vitit 1939. Vdiq në Uashington më 15 dhjetor 1942 dhe u varros në varrezat Forest Hills në Boston. Pas rënies së diktaturës komuniste, eshtrat e tij u transferuan në Tiranë dhe u varrosën në një park në buzë të qytetit.

“Mémoire sur le Mouvement National Albanais” (Memorandum për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare) i Konicës, u hartua në Bruksel në janar 1899 për autoritetet austro-hungareze në Vjenë, me qëllim informimin e tyre dhe mbështetjen për çështjen shqiptare. Memorandumi, me të cilin Konitza gjithashtu shpresonte pa dyshim që të merrte një subvencion austriak për botimin e revistës së tij “Albania”, ofron një vlerësim të sinqertë, por personal të lëvizjes kombëtare shqiptare në dekadat e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë .

KUJTETIM PËR LËVIZJEN KOMBËTARE SHQIPTARE
Pjesa e parë (deri në 1877)

I

Deri në vitin 1877, shumë pak shqiptarë e kishin idenë se gjuha e tyre duhej ose mund të ishte një gjuhë e shkruar. Është e vërtetë se në Shqipërinë e Veriut dhe mbi të gjitha në Shkodër, një sërë tregtarësh e përdornin gjuhën shqipe në korrespondencën me njëri-tjetrin; dhe Zyra Romake e Propagandës kishte botuar një sërë librash fetarë në gjuhën shqipe, por kjo nismë nuk kaloi përtej fushëveprimit të saj të ngushtë dhe nuk lidhej me ndonjë ide kombëtare.

Në Shqipërinë e Jugut, një nismë e ngjashme kishte qenë më e suksesshme. Në vitin 1827, katër Ungjijtë u shfaqën në gjuhën shqipe, me shkrim grek, dhe për pak kohë ky libër ishte në të gjitha shtëpitë e krishtera. Botimi i parë kishte një botim prej disa mijërash, dhe i dyti u botua në Athinë në 1858.

II

Në të njëjtën kohë, një shqiptar nga Vithkuqi afër Korçës, i quajtur Naum Veqilharxhi, botoi një alfabet shqip në Bukuresht; dhe, në Shqipëri, u përpoq t’i jepte një shtysë praktike nismës së tij duke ngritur një shkollë dhe duke përhapur një prirje drejt gjuhës kombëtare; por, duke u denoncuar pranë autoriteteve fetare, ai, siç mendonin të gjithë shqiptarët e kohës, u helmua me urdhër të Patriarkanës në Kostandinopojë.

III

Një tjetër ngjarje rezultoi më e lumtur për gjuhën shqipe. Rreth mesit të shekullit, J. Georg von Hahn, konsull austriak në Janinë, duke dashur të mësojë shqip, gjeti dy mësues: njëri i quajtur Apostoli, me profesion kirurg dhe tjetri Kristoforidhi. Pastaj i vuri vetes detyrën të udhëtonte nëpër vend për të mbledhur këngë dhe tregime popullore. Ky interesim i një të huaji për gjuhën e tyre kombëtare u bëri përshtypje një numri shqiptarësh, të cilët vendosën ta kultivojnë vetë.

IV

Më tej, njëri nga dy mësuesit e Hahn-it, Kristoforidhi, tashmë kishte marrë përsipër mbledhjen e të gjitha fjalëve shqipe, për të përgatitur një fjalor të plotë. Pasi u angazhua nga Shoqëria Biblike e Londrës në 1871, ai botoi vitin e ardhshëm një alfabet, një gramatikë, një histori të përmbledhur fetare, e kështu me radhë.

Megjithatë, Patriarkana Greke ishte në kërkim të një rasti të përshtatshëm për ta çrrënjosur gjuhën shqipe nga zemra e ortodoksëve shqiptarë, njëherë e përgjithmonë. Një të dielë organizoi një shpallje në të gjitha kishat se gjuha shqipe është gjuha e protestantëve, katolikëve, masonëve dhe ateistëve (pasi për ortodoksët këto janë terma të këmbyeshëm) dhe se si rrjedhim duhet pasur kujdes që të mos trajtohen librat e ndryshëm shqip që po përhapeshin. Prej kësaj kohe daton urrejtja kokëfortë dhe e pashmangshme e nxitur për gjuhën kombëtare nga shqiptarët ortodoksë – të cilët pa dyshim janë grupimi më fanatik, më kokëfortë dhe më pak inteligjent në Shqipëri.

Nga ky kënd, librat e Kristoforidhit ishin një fatkeqësi. Por kishte një anë tjetër të saj. Shumë shqiptarë myslimanë ishin të lumtur që i blenë këto libra dhe unë i kam parë në shumë shtëpi të Shqipërisë së Jugut. Në çdo rast, edhe sikur të mos ishte paraqitur kjo mundësi, Patriarkana do të kishte kërkuar dhe gjetur një tjetër.

Në

Një ndikim të ngjashëm me atë të Hahn-it ushtroi A. Dozon, konsulli francez. Asgjë nuk i habiti shqiptarët që e vizituan, aq sa e panë këtë të huaj duke shkruar gjuhën e tyre kombëtare. I shtyu ata të mendojnë.

NE

Shkurtimisht, deri në vitin 1877 një shije për gjuhën kombëtare ekzistonte vetëm në embrion dhe, mbi të gjitha, midis njerëzve me një dallim të caktuar. Sepse pavarësisht nga revoltat e ndryshme – veçanërisht kundër Kushtetutës së 1830 dhe ato të 1854 dhe 1863 kundër shërbimit të detyrueshëm ushtarak, revoltat që kishin të bënin me një shkallë autonomie – çështja e gjuhës kombëtare nuk ishte ngritur në ndonjë mënyrë serioze. Duhet të kalohet në 1880 për ta gjetur atë kaq të ngritur.

Pjesa e dytë (1877-1884)

I

Në këtë periudhë në Janinë jetonte një shqiptar i quajtur Tahsin. Ai ishte një njeri shumë erudit, i cili kishte jetuar për një kohë të gjatë në shoqërinë e studiuesve dhe letrarëve në Paris: ishte dashuria e tij të mbante gjithmonë një çallmë. Më 1877 u gjend në Janinë dhe, pasi kishte një alfabet shqip të shtypur me alfabet turk, e shpërndau gjerësisht në të gjithë Shqipërinë. Ai u lejua të vazhdonte këtë për ca kohë, përpara se të arrestohej dhe të dërgohej në Kostandinopojë.

II

Nisma e Tahsinit ishte domethënëse: ajo korrespondonte me një ndjenjë shqetësimi që shqiptarët në tërësi filluan të përjetonin. U fol për kalimin e Shqipërisë së Jugut në Greqi; dhe ndërsa ky thashetheme vazhdonte, disa shqiptarë inteligjentë e kuptuan se kishin një gjuhë dhe interesa kombëtare për të mbrojtur.

Në Konstandinopojë u mbajt një konferencë e të shquarve shqiptarë dhe aty u mor vendimi për dërgimin e një numri delegatësh në Shqipëri, për të përgatitur njerëzit për një kryengritje eventuale. Njëri prej këtyre delegatëve, Abdul Beu, e kuptoi se shumica e shqiptarëve të jugut mund të fitohej nëse dikush mund të bindte ‘babanë’ ose ‘ baballarët bektashi ‘, fenë ose sektin dominues në zonat toske. Duhet kuptuar se këta ‘baba’, dikur të persekutuar dhunshëm nga qeveria turke, e që tani gëzojnë vetëm një liri shumë të kufizuar, kishin kërkuar gjithmonë një shans për t’u çliruar. Kështu, Abdul Beu vizitoi të gjitha ‘teqetë’ e tyre dhe (në sajë të bashkëpunimit të kryebabasë, Alush bej Frashërit, një lloj kryepeshkopi i kësaj feje) e pati pak të vështirë t’i bindte ata që të përdornin ndikimin e tyre mbi fisnikët në favor të një ngritjeje eventuale për të arritur autonominë.

III

Ndërkohë, ngjarjet po nxitonin përpara. Shqiptarët e mbajtën shtysën dhe vazhduan të mbanin kuvende në Kostandinopojë. Sulltani, i dyshimtë në fillim, i shikoi me favor shqiptarët derisa ngjarjet morën një rrjedhë të pakëndshme në Turqi. Kështu Abdul Beu u dërgua edhe një herë në Shqipëri, kësaj radhe nga Sulltani, për të inkurajuar (dhe gjithashtu, thoshin disa, për të mbajtur nën vëzhgim) Lidhjen në rritje, e së cilës Prenk Bib Doda dhe Hodo Beu ishin shpirtrat lëvizës.

IV

Nuk e ndjej se duhet të flas për këto ngjarje, sepse ato njihen dhe janë përshkruar në shumë libra. Por unë do të them disa fjalë për një ose dy fakte të rëndësishme që nuk dihen:

i) Lidhja e Shqipërisë së Jugut, e udhëhequr nga Abdul Beu dhe Mehmet Ali Bej Vrioni (si ajo e Veriut nga Bib Doda dhe Hodo Beu) u dërgoi të gjithë bejlerëve të jugut urdhrin për të mbajtur veten dhe njerëzit e tyre nën armë, gati për t’u nisur me sinjalin më të lehtë; dhe se nëse ata refuzonin, shtëpitë e tyre do të digjeshin, do t’u konfiskoheshin mallrat dhe do të ekzekutoheshin ata dhe të gjithë anëtarët e familjes së tyre; dhe nëse nuk ruanin sigurinë absolute për këtë urdhër, Lidhja, e cila kishte anëtarë të fshehtë kudo, do të informohej plotësisht për çdo tradhti. Ky fakt është sigurisht i saktë; sepse më kujtohet se babai im, i cili atëherë ishte gjallë, kishte mbledhur nga të gjitha anët një numër të madh shqiptarësh dhe ishte bërë gati të largohej, ditën që do t’i tregonin, për të zbatuar urdhrin që i ishte dhënë, që ishte arrestimi i zv/guvernatorit turk, pushtimi dhe fortifikimi i sheshin në Konicë, për të vizituar të gjitha shtëpitë e pro-grekëve për të siguruar armët e reja dhe për të shpallur qeverinë. Pas kësaj, duke lënë mjaft njerëz për t’i dhënë fuqi autoritetit të ri, ai do të shkonte me ndjekësit e tij në një pikë të caktuar, atje për t’u takuar me bejlerët e tjerë, të cilët do të kishin zbatuar një urdhër të ngjashëm në zonat e tyre përkatëse.

Por individët privatë, pa mbështetje zyrtare, nuk mund të japin urdhra të pandëshkueshëm për njerëzit nga të cilët shumica ose nuk i kupton, ose nuk i ndajnë mendimet e tyre. Pra, metodat e Lidhjes shkaktuan acarim ekstrem te shumica e shqiptarëve.

ii) Nga dita në ditë Abdul Beu u bë më autoritar dhe më i dendur. Ai kishte shkuar në Libohovë për të kërkuar 100.000 lira turke nga Malik Pasha për Lidhjen dhe kur Malik Pasha i premtoi vetëm 10.000, Abdul Beu e kërcënoi dhe i tha se kur të shpërthejë revolucioni, ai do të kthehej për ta vrarë dhe konfiskuar gjithçka që kishte. Atëherë shqiptarët, të cilët janë shumë larg populli më i dyshimtë i tokës, filluan të pyesin veten nëse Abdul Beu nuk kishte ambicie të bëhej mbret. Një dyshim zbavitës u kthye në një siguri për ta: ‘Po, ai donte të bëhej mbret!’ Irritimi thjesht u rrit. Dhe kush është ai që dëshiron të bëhet mbret? Një bej dhe një bej ‘i pashkelur’ me kaq, Abdul Dume-Kerozi’ (domethënë Abdul i familjes Scabby Dume). Kështu shqiptarët kryesorë arritën në një marrëveshje për të kundërshtuar të gjitha projektet e Abdul Beut dhe që nga ajo kohë të gjitha projektet e Lidhjes për veprim ishin një dështim i mjerueshëm. Duhet shtuar se dyshimet ndaj Abdul Beut dukej se vërtetoheshin nga ajo që pasoi. Në fakt doli të ishte një pretendues tjetër për fronin imagjinar, Murad Bej Toptani. Për të parandaluar rivalitetin (kështu thonë ata) Abdul Beu i dha për martesë mbesën e tij Muradit. Prandaj u bënë aleanca dhe paqja midis shtëpive rivale.

Në

Ndërkohë, ndërsa këto ngjarje po ecnin përpara në Shqipëri, shqiptarët e Kostandinopojës, për t’i dhënë më shumë forcë dhe fuqi qëndrimi mbledhjeve të tyre, themeluan në vitin 1879 një shoqëri të cilën e quajtën ‘Drita’ (Drita). Ata botuan menjëherë rregullat e shoqërisë në një broshurë të shpërndarë gjerësisht dhe një libër leximi me një alfabet të adoptuar prej tyre.

Të gjitha këto botime ishin të autorizuara nga qeveria turke. Shoqëria ‘Drita’ , duke parashikuar përfundimin e Lidhjes, e vendosur të mbijetojë dhe të vazhdojë punën e saj.

NE

Njëkohësisht me Shoqërinë “Drita” në Kostandinopojë, një tjetër shoqëri, “Zëri i Shqipërisë”, u themelua në Athinë nga Koulourioti. Koulourioti zë një nga vendet më të rëndësishme në lëvizjen shqiptare. I lindur në Greqi dhe i mbetur jetim në moshë të re, ai u dërgua nga Misioni Protestant Grek në Amerikë, ku u dallua në studimet e larta; më pas, duke iu kthyer biznesit, ai bëri një pasuri të madhe në pak vite. Në Greqi, ai formoi një komitet, më pas një gazetë shqiptare dhe greke, “Zëri i Shqipërisë”, të dy sinqerisht antigrekë. Prandaj, ai u persekutua kudo: në restorante dhe kafene, në dyqane ku njerëzit refuzonin t’i shisnin atij. E vunë roje të zeza dhe e vranë me gurë në rrugë. Në vitin 1882 ky patriot shqiptar shkoi në Shqipëri për të shpërndarë librat nacionalistë që kishte shtypur.

Por konsulli grek e arrestoi në Gjinokaster dhe u kthye në Athinë si i burgosur. Gjithsesi, ai vazhdoi propagandën e tij për disa vite; më pas ai vdiq pasi u tha se ishte helmuar. Koulourioti ushtroi një ndikim të madh. Ai frymëzoi ide bujare, zgjoi ndërgjegjen e shumë njerëzve dhe prodhoi shembullin e parë të një gazete shqiptare.

VII

Për fat të mirë ky shembull u kopjua. Në vitin 1884 “Drita” e Kostandinopojës mori nga firmani sulltan lejen për të botuar një gazetë shqipe. Kjo u shfaq, në fakt, me të njëjtin emër me atë të shoqërisë dhe u shfaq deri në vitin 1885 (12 numra). Atëherë qeveria turke, duke parë se gazeta ishte shumë e lexuar, u përbuz dhe filloi të vërë vështirësi. U vendos që gazeta dhe selia e shoqërisë të transferoheshin jashtë vendit. U zgjodh Bukureshti dhe atje u dërgua një Vreto në emër të shqiptarëve të Kostandinopojës.

VIII

Më pas ndodhi diçka në favor të shoqërisë. Një tregtar shumë i pasur shqiptar, Nicolas Naço, jetonte prej 30 vitesh në Egjipt. Naço kishte një nip 15-vjeçar, të cilin e kishte lënë gjatë një mungese të shkurtër në Konsullatën Greke në Aleksandri, ku ishte konsull një miku i tij, Krokhlihas. Krokhlihasi me sa duket nuk arriti të përmbahej moralisht dhe nipi i Naços e vrau me revolen. I implikuar në këtë çështje si bashkëpunëtor, Naço u dërgua në Greqi me nipin e tij, pasi ishte natyralizuar si shtetas grek në Egjipt. Duhet të jetë i vetëdijshëm për këtë detaj për të kuptuar disa fakte të mëvonshme.

Në Athinë, Naço e njohu Koulouriotin, i cili e bindi të punonte për ringjalljen e ndjenjës kombëtare shqiptare. I shpallur i pafajshëm nga gjykata, Naço u nis më pas në Bukuresht; duke shkuar nga Shqipëria, ku bëri disa propaganda.

IX

Në Bukuresht, Naço krijoi Shoqërinë “Drita” , e sapo krijuar, tashmë tërësisht në një gjendje shpërbërjeje. Partitë ishin krijuar. Një ose dy autorë kishin dërguar dorëshkrime librash për botim; por shqiptarët e Bukureshtit, pavarësisht nga statutet e shoqërisë së tyre, nuk do të kishin asnjë lidhje me ta. Ata thanë: ‘Dorëshkrimet duhet të dërgohen në Gjermani, ku ka një numër albanologësh, për të gjykuar nëse ia vlen të shtypen. Shkurtimisht, ndjenja e përgjithshme ishte se ata duhet të pretendojnë të mbajnë “komitetin” në ekzistencë, përndryshe patriotët do të formonin një të tillë me zell; se ortodoksët, edhe kur flasin shqip, nuk do të ndërmerrnin kurrë me gjithë zemër ndonjë veprimtari që dëmton interesat greke dhe ato të Rusisë; se shqiptarët ‘turq’ (d.m.th. muslimanët) ishin aleatë të pasinqertë, të cilët bënin thirrje për një pretendim të bashkimit kombëtar për të reduktuar përsëri të gjithë ortodoksët në një gjendje robërie; dhe se, në përgjithësi, nëse do të ishte e nevojshme të quhej shqiptar, nuk duhet humbur asnjë mundësi për të punuar në prapaskenë në favor të fesë dhe jo lëvizjes kombëtare.

Këto gjëra u thanë vazhdimisht në asambletë publike dhe private. Dhe ato korrespondonin aq afër me ndjenjën e përgjithshme, saqë u vendos që të nxirreshin në shitje publike llojin dhe pajisjet e printimit që shoqëria kishte blerë më parë për të botuar me më pak shpenzime të gjitha llojet e librave.

X

Një sërë ngjarjesh të përditshme do të provonin me siguri armiqësinë e këtyre ortodoksëve për kombësinë e tyre. Në këtë gjendje shpirtërore u thirr një asamble e përgjithshme në vitin 1885 me instancën e Naços, i cili kishte fituar për vete një numër ndjekësish. Pikërisht në këtë kuvend, një Konstantin Efthimi, një shqiptar shumë i pasur dhe kryetar i shoqërisë, foli me zjarr të madh kundër lëvizjes kombëtare dhe në favor të Rusisë, ndaj për atë përgjigje të vetme, Naço i qëlloi me pistoletë.

Pjesa e tretë (1885-1895)

I

Kështu deri më tani nuk ishte bërë asnjë përpjekje serioze për përhapjen e idesë së identitetit kombëtar në Shqipëri. Ishin bërë iniciativa me kohëzgjatje të shkurtër dhe si pasojë e pak rëndësisë; dhe ishte bërë vetëm një hap vendimtar – krijimi i një shoqërie të përgjithshme, e cila duhej të bashkonte të gjitha përpjekjet, e cila do të punonte pandërprerë, duke botuar e publikuar libra dhe duke zgjuar kombin. Por kjo përpjekje u shemb sapo lindi!

Naço, i liruar njëzëri nga një juri patriotike rumune, armiqësore ndaj ndikimit rus, iu vu sërish punës. Por ai gjeti shumë pak përkrahës të propagandës së tij. Kjo sepse gjatë rastit të tij, partia prosllave ishte reformuar dhe konsoliduar për të arritur kohezionin dhe për të filluar të rritet. Kreu i kësaj partie ishte dhe mbetet një shqiptar, Herkul Duro, sa i pasur dhe me shumë influencë mes shqiptarëve. U krijuan parti të tjera, veçanërisht një parti greke nën drejtimin e një shqiptari tjetër të pasur, Gavril Pema. Por duhet theksuar, siç do të shohim më tej, se këto janë thjesht nënndarje dhe se të gjitha këto parti janë të një mendjeje për këtë pikë thelbësore: që Shqipëria duhet të hyjë nën një pushtet ortodoks, pa marrë parasysh qofshin të madh apo të vegjël, dhe se e gjithë propaganda duhet të drejtohet për këtë qëllim.

Prandaj, takimet u organizuan aty-këtu. Ajo që acaroi mbi të gjitha partinë greko-sllave ishte se Naço u shfaq si favorizues i Turqisë; dhe se në ditëlindjen e Sulltanit shkoi me dyqind shqiptarë për të bërë një demonstrim besnikërie para Legatës Turke.

II

Shoqëria ‘Drita’ e rikonstituuar nga Naço filloi të shtypte dhe të shpërndante libra shqip. Ai gjithashtu ngriti një shkollë propagande ku të rinjtë nga Shqipëria morën një informim të shpejtë dhe të konsiderueshëm dhe u kthyen në Shqipëri.

Një gjë, megjithatë, e dëmtoi Naçon dhe i dha një ditë fushore palës greko-sllave: ai inteligjent dhe me përvojë siç ishte, dhe duke ditur gjashtë gjuhë, ai kishte mësuar gjithçka që dinte duke dëgjuar e vëzhguar, sepse nuk kishte pasur as mësime elementare dhe dinte pak a shumë saktë të lexonte e të shkruante. Kundërshtarët e tij, ndonëse dinin pak më shumë se ai, e nxorrën në dritë këtë injorancë dhe asgjë nuk i dekurajoi shqiptarët më shumë se sa t’u thoshte se kishin lidhje me një injorant.

Mirëpo, kjo nuk e pengoi atë që të botonte gazetën shqipe ‘Shqipetari’ e cila doli për më shumë se një vit dhe që nga fillimi deri në fund nuk ishte gjë tjetër veçse një sulm ndaj grekëve dhe shteteve sllave.

Pala greko-sllave, në një takim privat, vendosi t’i përcillte ministrit rus në Bukuresht një deklaratë ku ndër të tjera thuhej se shqiptarët (domethënë ortodoksët) nuk do të punonin me Naçon, i cili ishte injorant dhe vagabond; se ata kishin respektin më të madh për Rusinë, nga e cila prisnin shpëtimin e tyre; dhe ata iu lutën ministrit që këtë shprehje besnikërie t’ia përcillte qeverisë së tij dhe ta bënte atë dhe t’i jepte një publicitet të tillë që i dukej më mirë. Kjo deklaratë është nënshkruar nga tridhjetë e ca të shquar shqiptarë.

III

Pothuajse në të njëjtën kohë, domethënë në vitin 1887, Sami Bej Frashëri, vëllai i Abdul Beut dhe aktualisht anëtar i Këshillit të Shtetit, mori një firman që lejonte krijimin e një shkolle shqipe në Korçë – një shkollë, mirëmbajtja e së cilës financohej nga “Drita”. Në fillim shkolla ngjalli një entuziazëm të madh. Morën pjesë mbi 150 nxënës, po aq të krishterë sa edhe myslimanë. Por shpejt u vyshk. Nga njëra anë, një numër shqiptarësh, me nxitjen e guvernatorit turk, filluan të bëjnë propagandë kundër shkollës, duke thënë se muslimanët nuk duhet t’i dërgojnë fëmijët e tyre në një shkollë të pafe; nga ana tjetër, peshkopi grek shkishëroi të gjithë prindërit që dërgonin fëmijët e tyre në shkollë.

Për të njëjtën arsye, një sërë shkollash të tjera kombëtare që u hapën pak më vonë, në Pogradec, Starovë dhe Luaras, u mbyllën pasi funksionuan vetëm disa muaj. Megjithatë, shkolla e Korçës vazhdoi, falë energjive të Orkhan Beut. Aktualisht ndjekin rreth 80 nxënës; por të gjithë nga familje të varfra dhe në pjesën më të madhe të krishtera.

IV

Edhe shqiptarët e Korçës ngritën një shoqëri. Meqë qeveria donte ta ndalonte këtë, Alo Beu u zgjodh president dhe me këtë qeveria u dorëzua. Dhe është e çuditshme që për një apo dy vjet një shoqëri shqiptare të kishte ekzistuar dhe të mbante mbledhje në Turqi.

Në

Në vitin 1892 u themelua në Korçë një shkollë vajzash nga një mision protestant. Kjo shkollë ka pasur sukses të madh. Të gjithë të shquarit, mbi të gjitha myslimanët, dërgojnë vajzat e tyre atje. Në provimet e fundit (gusht 1898) morën pjesë guvernatori, kadiu e shumë të tjerë. Për vajzat e reja muslimane kishte një provim të veçantë në të cilin morën pjesë shumë zonja të së njëjtës fe. Shoqëria Biblike ka synimin të ngrejë shkolla të ngjashme diku tjetër. Qëllimi i këtij Misioni nuk është sigurisht vetëm fetar; Mendoj se është pa dyshim e drejtuar kundër përkrahësve të sllavizmit.

NE

Për t’u kthyer te shqiptarët e Bukureshtit. Ata vazhduan me zënkat dhe propagandën e tyre, sigurisht pa u organizuar seriozisht, por duke vënë të gjitha përpjekjet për këtë. Në vitin 1890 një shqiptar nga Korça, i quajtur Kocof, mbërriti në Bukuresht nga Shën Petërburgu. Qëllimi i tij ishte të organizonte partinë sllave në mesin e shqiptarëve. Ai u propozoi shqiptarëve: (i) të organizohej që qeveria ruse të jepte një subvencion vjetor për propagandën, (ii) të shkruhet gjuha shqipe me shkrimin rus, (iii) fjalët që mungojnë ose humbasin nga gjuha shqipe të merren të gjitha nga rusishtja, në vend që të merren nga latinishtja ose të krijohen përsëri, dhe (iv) librat të shtypen mbi këtë bazë.

Shkurt, ai propozoi që gjuha shqipe të kthehet në një dialekt gjysmë sllav.

E gjithë kjo u prit me entuziazëm, por nuk rezultoi asgjë. Ajo që nuk duhet humbur kurrë nga sytë, kur diskutohet për këto parti shqiptare, është se ato nuk kishin asnjë organizim; se ata përbëheshin nga tregtarë injorantë që kishin shërbyer në dyqane nga mosha 15 deri në 25 ose 30 vjeç përpara se të hapnin dyqanet e tyre dhe të bënin paratë e tyre; dhe se ideja e tyre për politikën konsistonte në përgjithësi të bashkoheshin dhe të flisnin sikur dëshirat e tyre të ishin realitet. Më tej, është shumë e vështirë të futet nevoja për propagandë në koka të tilla. Ata i thonë vetes se Rusia dhe Greqia nuk kanë nevojë për propagandë dhe se kur të vijë ora, ata do të bëjnë atë që duan të bëjnë pa pengesa. Kjo gjendje shpirtërore është e përgjithshme mes tyre.

Gjithashtu, përfaqësuesit e qeverisë ruse janë shumë të ruajtur me partizanët e tyre keqdashës. Dhe Kocof krijoi një përshtypje të tillë për shqiptarët e Bukureshtit, saqë nuk e vazhdoi në asnjë mënyrë praktike projektin e tij. Ai ishte i kënaqur të shpërndante kopje të një marshi revolucionar shqiptar që kishte shtypur në Rusi dhe më pas u largua nga Bukureshti.

VII

Gjithsesi, edhe pse këtyre partive u mungonte organizimi i vërtetë, ato megjithatë mbanin kontakte dhe propaganduan. Kështu veprojnë zakonisht: çdo javë shqiptarët – tregtarë, mushkatarë e të tjerë – kthehen në Shqipëri. Komiteti i partizanëve greko-sllavë shkon t’i shohë: “Pra, ju jeni larguar! Udhëtim të mbarë! Në fshatin tuaj të lindjes janë filan dhe filan të shquar: shkoni t’i shihni dhe thuaju të flasin kundër projektit për një shkollë shqipe që po propozohet. Thuajuni se është një instrument i ri shtypjeje që shqiptarët ‘turq’ kanë krijuar kundër nesh. Për më tepër, Ortodoksia është në rrezik. Ju shkoni në një fshat tjetër. Udhëtim të mbarë! Tregojini një filani të shquar atje që keni dëgjuar se kishte bërë një rekomandim në favor të shkollave shqipe. Por a nuk është ai në kontakt me atë që po ndodh? A nuk e di ai që të gjithë ortodoksët janë tërhequr nga projekte të tilla, sepse e kanë kuptuar se janë një kurth? Ju të tjerët, kur të shihni dikë, i thoni që të mos vazhdojë të miqësohet me muslimanët duke u shtirur si patriotë, se do të përfundojë në burg. Të gjithë shqiptarët ‘turq’ janë njësoj: shpallen patriotë për t’ju bërë të flisni, pastaj ia kalojnë të gjitha Guvernatorit dhe ju arrestoheni.

Qindra shembuj më kanë njohur me këtë propagandë primitive dhe të fshehtë të patriotëve të rremë, të cilët gazetat supozojnë se janë kaq të zjarrtë në emër të kombësisë së tyre.

Më 1888, Avramidhi Lakçe, një shqiptar, shumëfish milioner, u dërgoi korçarëve një fragment nga testamenti i tij, në të cilin u largua në shkollat ​​shqipe qindra mijëra franga – afro gjysmë milioni. Ekzekutuesit ishin disa të krishterë dhe një mysliman, Orkhan Beu. Doktor Mançi, një nga ekzekutorët, të cilit i ishte dërguar kopja e testamentit, thirri kolegët e tij të krishterë dhe u foli kështu: “Avramidhi po na lë 20 mijë paund nëse duam të kthehemi në myslimanë. Sepse ai na jep Orkhan Beun si koleg. Tani unë ju pyes: doni të qëndroni të krishterë dhe të varfër, apo të braktisni dhe ta bëni qytetin tonë të pasur?” “Ne nuk duam të bëhemi muslimanë!” të gjithë u përgjigjën dhe ia kthyen testamentin Avramidhit duke i thënë se nuk mund të pranohej. Ky interpretim i pahijshëm i një testamenti në asnjë mënyrë nuk ka të bëjë me fenë është karakteristik. Dëshmon gjendjen shpirtërore të ortodoksëve shqiptarë dhe është e vështirë të presësh diçka prej tyre. Ata nuk duhen bindur dhe do të duheshin përpjekje të planifikuara dhe të fuqishme për t’u trokitur në kokën e tyre çdo gjë, jo më pak një koncept të kombësisë.

 

Pjesa e katërt (1895-1899)

I

Në vitin 1895 u gjenda në Paris, ku mësova për herë të parë ekzistencën e propagandës shqiptare në Bukuresht dhe shtypjen e librave shqip atje. Megjithatë, unë isha i shqetësuar për zhvillimin e gjuhës sime (shqipe) që nga viti 1890 dhe kisha krijuar një bibliotekë të vogël me të gjithë librat e shtypur nga ekspertë të huaj shqiptarë. Madje kisha filluar të shkruaj disa artikuj për kombësinë shqiptare për një gazetë të Parisit. Kjo është dëshmi se propaganda shqiptare nuk ka pasur. Sepse unë isha nga të paktët që, me iniciativën e tij, u mora me këtë çështje; dhe në shumë raste kisha kaluar pushime dy-tre mujore në Shqipëri, duke folur gjithandej për çështjen kombëtare, të pranuara ftohtë nga disa dhe me moskuptim nga të tjerët – dhe pavarësisht interesimit tim për këtë pyetje, nuk isha në dijeni, dhe kushdo që njihja nuk ishte në dijeni, për ekzistencën e një lëvizjeje shqiptare.

Fakti është (që atëherë e kam vërejtur dhe ka një mijë incidente që e vërtetojnë) se për shqiptarët e Bukureshtit, madje edhe për ata të Kostandinopojës, çështja kombëtare nuk ekzistonte: kishte vetëm një çështje komunale. Për ta, në fakt, synimi i të gjitha përpjekjeve patriotike ishte e ardhmja kombëtare e qytetit të Korçës – dhe asgjë tjetër.

II

I shkrova ‘Dritës’ për të marrë librat dhe kur i mora, fillova të bëja korrespondencë me Naçon. Kështu shkëmbyem të gjitha idetë tona për të ardhmen e vendit. Disa muaj më pas, vendosëm të hapnim një gazetë të përditshme shqipe dhe ishte e përshtatshme që unë të shkoja në Bukuresht. Por paratë për të mbuluar shpenzimet që parashikuam nuk ishin grumbulluar – qoftë sepse qeveria rumune i mendoi shpenzimet shumë të rënda për t’i financuar – sepse besoj se Naço kishte bërë një kërkesë – ose nëse një autostradë kryesore shtetërore Naço kishte ndërmarrë dhe nga e cila shpresonte për fitime të mëdha, nuk i kishte përmbushur pritshmëritë e tij – dhe ne e lamë ekzekutimin e projektit tonë për më vonë.

Megjithatë, duke pritur, vendosa të filloj me botimin tim të një përmbledhjeje periodike, e cila, sipas mënyrës sime të të menduarit, nuk duhet të përmbajë gjë tjetër veçse tregime, poema dhe dokumente historike. Prandaj, në shtator 1896, unë botova një prospekt-apel të cilin e qarkullova kudo. Më bëri një përshtypje të madhe dhe mora qindra përgjigje entuziaste. Megjithatë, unë tashmë kisha arsyet e mia për të menduar se qytetarët e degjeneruar shqiptarë ishin më entuziastë në fjalë sesa në vepra. Nuk doja ta bëja këtë botim nëse nuk mund të sigurohesha se do ta bëja. Dhe unë shpreha dyshime për suksesin e saj.

Por shpejt mora një letër nga Pandeli Evangheli, president i ‘Ditaria’, i cili më siguroi se do të merrte përsipër të mblidhte 400 abonime në Bukuresht dhe 300 në pjesën tjetër të Rumanisë. Populli i Kostandinopojës premtoi 200 abonime, kurse ata të Manastirit (Bitolj) një kontribut prej 20 stërlinash turke në muaj. Unë i kam të gjitha këto letra. Për t’u besuar atyre, së shpejti do të mund ta publikoja recensionin çdo javë dhe me ilustrime. Dhe pse nuk duhet të ketë besim, pasi ata ishin të gjithë njerëz seriozë, në pjesën më të madhe zyrtarë publikë, dhe për rrjedhojë të nxitur nga një patriotizëm i parezistueshëm që rrezikonte t’i komprometonte në një sipërmarrje të tillë?

Por ne do të shohim se nuk ishte një entuziazëm i vërtetë. Mund të më falet nëse theksoj disi themelin e ‘Shqipërisë’, sepse në këtë mënyrë mund të tregoj gjendjen e saktë shpirtërore të shqiptarëve.

III

Në vitin 1895, mora një letër nga një grup shqiptarësh në Bukuresht, ku më thoshin se ishin të lumtur kur mësuan se po merresha me çështjen shqiptare (isha edhe një herë në Paris); por që nuk duhet të bëj kompromis me Naçon, ‘vagabond dhe injorant’; se unë duhet të jem me ta; dhe se shpresonin të krijonin një shoqëri të re, ‘Dituria’. Kjo shoqëri, kur thuhej e bëhej gjithçka, nuk ishte gjë tjetër veçse një sipërmarrje e palës greko-sllave. Kryetar u zgjodh Pandeli Evangheli, njeriu më i aftë dhe më aktiv i partisë. Ky është i njëjti njeri që pak më vonë, siç e thashë tashmë, mori përgjegjësinë për 700 abonimet në Rumani.

IV

Sapo u shfaq numri i parë i Revistës, krerët e palës greko-sllave u mblodhën për diskutime. Ata ishin jashtëzakonisht të mërzitur nga pjerrësia antigreke e gazetës. Më pas ata thirrën një mbledhje ku shpallën: 1) se ky rishikim ishte një nismë nga ana e tiranisë dhe shtypjes, sepse redaktori ishte musliman; 2) se njerëzit duhet të pengohen të mendojnë se propaganda ishte për shkak të iniciativës së shqiptarëve ‘turq’; 3) se kur shpërtheu lufta greko-turke, një letër e tillë mund të paragjykonte vetëm interesat greke; 4) se për më tepër kishte pasur sulme kundër kombësive greke dhe sllave dhe se asgjë nuk mund të justifikonte sulme të tilla.

Më në fund, disa njerëz menduan se gazeta kishte marrë subvencione nga Sulltani për të sulmuar grekët. Të tjerë, se nuk ishte një gazetë shqiptare, por një gazetë xhonturke, sepse në të kishte sulme ndaj Sulltanit. Këta të njëjtët partizanë xhelozë të Sulltanit më qortuan disa muaj më vonë se flisja për Sulltanin në një mënyrë jo miqësore.

Në fund të takimit u vendos:

1) të mos marrë abonime në ‘Albania’;

2) për të ngritur një gazetë shqipe në Bukuresht në kundërshtim me timen dhe gjithashtu për të treguar se ortodoksët po bënin diçka. Si rezultat, nga 700 abonimet e premtuara nga Rumania mora vetëm 34, këto nga anëtarët më të zgjuar të partisë, të cilët nuk donin të tërhiqnin vëmendjen për armiqësinë e tyre. Një rrëfim i këtij takimi doli në gazetën greke “Patris”, botuar në Bukuresht.

Në

Shqiptarët e Kostandinopojës janë, siç e pamë në fillim të këtij rrëfimi, patriotë të zellshëm. Kanë bërë shumë propagandë në Shqipëri; por kjo ka qenë e kufizuar në një grup mjaft të kufizuar: funksionarët toskë-shqiptarë. Përtej kësaj, propaganda e tyre ka qenë inekzistente.

Shqiptarët e Kostandinopojës nuk merren me politikë, ndaj së cilës janë indiferentë. Për ta, gjithçka lidhet me çështjen e alfabetit: në 1879 ata miratuan një alfabet të krijuar nga Sami dhe Naim Bej (një alfabet me pak përdorim praktik, pasi nuk mund të shtypet për shkak të disa karaktereve të veçanta). Autorët e tij vendosin një vetëvlerësim të pamëshirshëm në prezantimin e tij; për ta çdo gjë është e mirë që është e shtypur në këtë alfabet, dhe çdo gjë e keqe që, duke u shtypur në një alfabet tjetër, u duket se po sfidon lavdinë e tyre si pionierë. Kështu ata e pritën me shumë entuziazëm daljen e ‘Albania’ , pasi thashë se do të shtypej më pas në alfabetin e tyre, për aq kohë sa gjendeshin fondet e nevojshme për prerjen e karaktereve tipike. Naim Beu, kryetar i censurës turke dhe i Komitetit Shqiptar të Kostandinopojës, madje u cilësua si një nga kolegët e mi dhe të tij janë vargjet e botuara me inicialet NF (Naim Frashëri) dhe NHF.

Por kur panë që recensioni vazhdonte të shtypej gjithmonë me të njëjtin alfabet, për arsye që i kam bërë publike, ndryshuan qëndrim dhe, duke mos shkuar aq larg sa të shfaqnin armiqësi, megjithatë iu drejtuan indiferencës.

Më 1897, një student i zgjuar në Kostandinopojë, Mehdi Beu, bëri shumë propagandë për rishikimin dhe u bë një administrues i besuar. Në këtë cilësi, ai shkoi te Ismail Bej Vlorë dhe personalitete të tjera të Perandorisë në Kostandinopojë dhe u foli atyre në emër të kësaj propagande të sapolindur. Ai gjithashtu shpërndau kopje për njerëzit që shkonin me avull në Shqipëri. Por, i emëruar si atashe i Guvernatorit të Ishujve të Arkipelagut, shqiptarit Abeddin Pasha, ai duhej të largohej nga Kostandinopoja. Djali i Abdul Bej Frashërit, Midhat, ishte një tjetër propagandist. Një ditë (qershor 1897), kur doli nga posta austriake me një pako të madhe “Albania”, u arrestua nga agjentë të policisë sekrete. I mbajtur tre ditë i burgosur në Ministrinë e Policisë, ai u la i lirë falë protestave të fuqishme të xhaxhait të tij Samiut, anëtar i Këshillit të Shtetit. Disa ditë më pas, ai u emërua atashe në Portën e Lartë. Që atëherë ai u përfshi vetëm me druajtje në propagandën shqiptare.

I përmend këto dy fakte vetëm për të demonstruar një nga pikat më të dobëta të kësaj propagande: varej nga fati. I fortë sot në një vend, do të ishte i dobët ose inekzistent në tjetrin, sepse ishin larguar një apo dy patriotë. Ndërsa në anën sllave njerëzit ishin të angazhuar ekskluzivisht me propagandë.

Sot (1899), propaganda shqiptare në Kostandinopojë është nën kujdesin e disa nxënësve, të tre-katër shqiptarëve nga territoret e aneksuara në Mal të Zi në vitin 1879, të disa njerëzve nga Shkodra dhe dy-tre zyrtarëve të klasave të ulëta.

NE

I mashtruar nga Bukureshti dhe i zhgënjyer nga Kostandinopoja, iu drejtova banorëve të Manastirit.

Ata e mbajtën fjalën. Ata themeluan një lloj shoqërie, për të mbledhur fonde dhe për të organizuar propagandë. Takimet u zhvilluan në shtëpinë e Lieut. Kolonel Halid Beu, mjek i ushtrisë. Kopjet e rishikimit iu dërguan Konsullit Britanik, i cili ua kaloi të interesuarve. I dërgova hapur me postë dhe ata arritën tek ai. Konsulli, i cili tani ndodhet në Ankara, dinte shqip dhe e lexoi me interes gazetën. Fatkeqësisht, për shkak të disa grindjeve që kishte me turqit, ai pushoi së marrë përsipër shqyrtimin. Kështu që për ca kohë shqyrtimi nuk arriti në Manastir. Përsëri, disa patriotë të zellshëm u larguan nga Manastiri – mbi të gjitha një mësues në shkollën ‘Idahi’ , Shevket, i cili u emërua drejtues i një shkolle të ngjashme në Üsküb. Megjithatë, menjëherë më pas, Shoqëria Biblike e Manastirit mori përsipër të merrte disa çështje për t’ua përcjellë marrësve të tyre.

VII

Të tilla ishin fillimet e kësaj pune. Cilat ishin zhvillimet e mëvonshme dhe cila është gjendja aktuale e propagandës shqiptare? Gazeta e nisur në Bukuresht kundër ‘Albania’, me emrin ‘Shqiperia’ në fillim ishte sinqerisht armiqësore ndaj meje. Por kur u ndryshua drejtori (sipas rrethanave të përshkruara nga unë në ‘Albania’ nr . 9 (A 159) gazeta ra në duart e V. Dodanit, një njeriu të ndershëm dhe një patrioti, që nuk është vegël e partisë sllave, ose greke dhe italiane, edhe pse njësoj ai nuk është në dijeni të kurtheve. Në fakt, ai nuk i jepet dhe çfarë i publikon artikujt. bëni pak më shumë në çështjen e inteligjencës.

VIII

Megjithatë, ai me dëshirë e dha praninë e tij në një mbledhje të fshehtë, në të cilën morën pjesë rreth dhjetë njerëz të shquar dhe konsulli serb në Bukuresht. Kjo ndodhi në muajin maj 1898. Konsulli serb sugjeroi një financim fillestar prej 40.000 frangash për të filluar propagandën në favor të një ngritjeje në Shqipëri për të krijuar një qeveri autonome të lidhur me Serbinë. Por një nga personat që merrte pjesë, Gavril Pema, një pro-grek intransigjent, tha se nëse do të kishte vetëm çështje parash, ishte më logjike t’i kërkonte Greqisë; dhe të nesërmen bëri publik sekretin e takimit.

IX

Krahas gazetës ‘Shqiperia’, së fundi në Bukuresht kishte dalë një gazetë tjetër, ‘Ylli i Shqipërisë’. Më tepër e inkurajova botimin e këtij punimi dhe mendova se do të ndiqte një linjë të mirë. Njeriu që mori përsipër kryesisht botimin më dukej si patriot dhe inteligjent. Fatkeqësisht, të tjerët u ngatërruan në gazetë, sidomos një Gjergj Meksi (për të cilin kam folur në ‘Albania’ ( A159) dhe gazeta papritmas bëri një kthesë të dhunshme sllavofile. Sipas një letre që mora së fundmi nga Bukureshti, redaktorët e kësaj gazete janë në kontakt me Legatën Ruse.

X

Sulmet që Ylli ndërmori kundër ‘Shqiperisë’ e shtynë njeriun të shpresojë se këto dy gazeta mund të neutralizojnë deri në një pikë njëra-tjetrën. Më tej, ‘Shqiperia’, e cila ishte në marrëdhënie mjaft të mira me ne, u afrua akoma më shumë si pasojë e këtyre sulmeve. Kështu të paktën më bëri të mendoja nga një letër e redaktorit, V. Dodani.

XI

Megjithatë, propaganda e palës greko-sllave kundër Austrisë nuk u shua aq shpejt. Dhe, për këtë temë, është interesante të theksohet se si bëhet kjo propagandë.

Shqiptarët e Bukureshtit, të vetëdijshëm për pikën e dobët të bashkatdhetarëve të tyre ortodoksë, kanë adoptuar taktikën e përhapjes së thashethemeve se synimi austriak është t’i konvertojë të gjithë në katolicizëm. Ky pretendim qesharak është arma e tyre e vetme, por është e fortë dhe mjaft e mjaftueshme për mendje të tilla të paarsimuara. Nga ana tjetër, ata myslimanëve shqiptarë u thonë:

“Sa për ne, ne jemi të krishterë; Prandaj është në interesin tonë të shkojmë së bashku me Austrinë, si një fuqi e krishterë. Por ju, duke qenë myslimanë, do të kalonit në një gjendje skllavërie nën këtë pushtet të krishterë. Prandaj ne e lëmë mënjanë interesin tonë të veçantë, për sa i përket interesit të përgjithshëm, dhe ju themi: kujdes, le të kujdesemi ne!”.

E tillë është kjo propagandë perfide dhe e pandërprerë, nëse është e parregullt. Duhet thënë se ka pak efekt tek muslimanët, ata në lëvizje janë përgjithësisht shumë simpatikë ndaj Austrisë. Por ndikimi i tij është shumë i madh tek ortodoksë.

XII

Në këtë drejtim, unë bëra një sërë vëzhgimesh të çuditshme gjatë vizitës sime të fundit në Bukuresht. Na u bë një pritje e shkëlqyer dhe entuziaste, sikur të ishim shpëtimtarët e vendit tonë. Kjo shfaqje do të ishte edhe më e madhe, po të mos e kisha ftohur e të mos irritoja duke dërguar nga stacioni hekurudhor i Vjenës një telegram që lajmëronte ardhjen tonë, jo komitetit greko-sllav, por Dritës së Naços.

 

Me të mbërritur në Bukuresht dhe duke parë këtë entuziazëm, thashë me vete: ‘Kjo është e çuditshme dhe më duket e habitshme, që vjen nga këta tregtarë të zakonshëm dhe të pashqetësuar…’ As nuk gabova. Disa ditë më pas, më sugjeruan që të vazhdoja me ‘Shqipërinë’ në Bukuresht; që ‘Shqiperia’ të pushojë së botuari, që të kem të gjithë lexuesit e saj; dhe se një komitet menaxhues duhet të sigurojë 10,000 franga në vit për letrat.

Në takimet e shumta që bëmë, Murad Toptani shpjegoi një projekt të përgjithshëm propagandistik. Një numër rezervash specifike u bënë për bandat kryengritëse. Ata u mbështetën, por me kusht që të sulmonin vetëm zyrtarët turq dhe të mos preknin bullgarët dhe grekët, siç propozoi Murati. Me këtë rezervë, projekti u pranua dhe u vendos që të vazhdonte me një financim prej 150 deri në 250 mijë franga. Por, kur Murad Beu ngriti çështjen e selisë së kësaj përpjekjeje propagandistike dhe u tha atyre se Dalmacia ose Bosnja i dukeshin më të përshtatshmet, pati menjëherë një heshtje akullnajore.

Më në fund, P. Evangheli tha se nuk shihnin asnjë kundërshtim për këtë, por ekzistonte rreziku që në kushte të tilla të mos jepeshin fonde, “sepse shqiptarët e tjerë të Bukureshtit janë fanatikë dhe nuk do të pajtoheshin që qendra e propagandës të ishte në një shtet katolik.” Mora një qëndrim pritës, pasi kuptova se e gjitha nuk do të ishte aspak e kotë, dhe paratë nuk do të ishin të kota. As nuk gabova. Katër muaj e mbajtën aty Murad Toptanin me premtime që nuk u nderuan kurrë. E vetmja gjë që mora ishte nënshkrimi, në seancë publike, i një telegrami drejtuar Sulltanit, tekstin e të cilit kisha përgatitur.

XIII

Me një gjendje të tillë shpirtërore, qartësisht mund të bëhej lehtësisht një mirëkuptim mes shqiptarëve të Bukureshtit dhe atyre që e quajnë veten të tillë në Itali. Një mirëkuptim edhe më i fortë në atë se italo-shqiptarët janë katolikë, por të ritit grek dhe lejojnë martesën e priftërinjve (çështje që i afrojnë mjaft me ortodoksët) – një mirëkuptim edhe më i fortë sepse ata ndoshta favorizojnë Malin e Zi në Shqipëri, duke pasur parasysh pafuqinë e Italisë. Pikëpamja ime për këtë pikë ndahet tërësisht nga Murad Toptani.

Italianët bëjnë propagandë në Shqipërinë e Jugut nëpërmjet shqiptarëve të Bukureshtit dhe në Shqipërinë e Veriut nëpërmjet Konsullatave Italiane. Në kolegjin dhe seminarin e tyre shqiptar në San Demetrio Corone dhe në Siçili – ku, meqë ra fjala, nuk mësohet asnjë fjalë shqip – ata tërheqin një numër të caktuar të rinjsh dhe kështu mbajnë në Shqipëri një rrymë opinioni në favor të kolonisë shqiptaro-italiane. Mund të vëmë re kalimthi se: 1) pavarësisht nga dukja, ekziston një marrëveshje e plotë midis shqiptaro-italianëve, siç dëshmohet nga fakti se alfabetet e tyre janë identikë me shkronjat; 2) se nuk dinë të flasin shqip. (Murad Beu ma konfirmoi këtë, siç e kishin bërë të tjerët.)

XIV

Për të zgjeruar hapësirën e marrëveshjes së tyre, italianët dhe shqiptarët e Bukureshtit kërkuan mbështetjen e atyre në Egjipt. Shqiptarët e Egjiptit, të cilët janë mjaft të shumtë, janë tregtarët më të pasur të Shqipërisë. Ata janë në kontakt të vazhdueshëm me tokën e tyre amtare dhe interesohen për lëvizjen kombëtare. Ata kanë themeluar një shoqëri, ‘Vëllazëria Shqiptare’ dhe së fundmi kanë propozuar të botojnë një gazetë shqipe.

Një prej tyre, Efthim Mitko botoi në vitin 1878 “Bleta shqiptare”, një përmbledhje me përralla dhe tregime popullore: ky është libri më i mirë i botuar deri më tani në gjuhën shqipe.

Por, të vendosur në një mjedis shumë larg ortodoksisë, në kontakt të përditshëm me perëndimorët, këndvështrimi i tyre nuk është aq i kufizuar sa ai i ortodoksëve të tjerë shqiptarë. Për më tepër, me gjithë përpjekjet e një farë Adhamidhi, mjek i Kajros, përfaqësues i partisë greko-sllave në Egjipt, nuk është arritur asnjë mirëkuptim mes tyre dhe shqiptarëve të Bukureshtit. Përkundrazi, situata e ‘Shqipërisë’ në Egjipt është mjaft e mirë.

XV

Shqiptarët e Bukureshtit kanë bërë më mirë me ata të Sofjes. Është e vërtetë se ata, duke qenë kryesisht punëtorë, nuk mund t’i japin shumë kohë propagandës.

Për më tepër, në Sofje janë edhe dy parti të tjera. Kështu:

i) shqip. Kjo shoqëri është pro-sllave dhe vula e saj kapërcehet me një kryq, duke hedhur poshtë çdo bashkim thjesht kombëtar dhe duke e bërë çështjen shqiptare thjesht një çështje fetare. Ajo ka marrëdhënie me ‘ Diturinë ‘ e Bukureshtit.

ii) Shoqëria ‘Bashkimi’ , e drejtuar nga Kristo P Stefan, i cili shtyp çdo vit një almanak me germat e përdorura në Kostandinopojë. Ky almanak është redaktuar nga Midhat, djali i Abdul Bej Frashërit – Shoqëria ‘Uniteti’ është patriotike dhe ka mbështetjen e shqiptarëve të Kostandinopojës. (Kristo P. Stefan është në të njëjtën kohë një nga korrespondentët tanë të Sofjes.)

iii) Gazeta turke Ittifak , redaktuar nga Jusuf Ali Beu. Jusuf Ali është nga Kërçova, ku flitet shqip dhe bullgarisht. Pra, ai i flet të dyja gjuhët dhe ka mundur të fitojë besimin e Sulltanit dhe të Bullgarëve. Përveç një subvencioni që i jep, qeveria bullgare ushtron, nëpërmjet policisë, një presion mbi bullgarët myslimanë që të abonohen në Ittifak , duke thënë se është detyrë e tyre të edukohen dhe të braktisin injorancën e tyre të madhe. Këtë fakt të jashtëzakonshëm e mësova si nga letrat e Bullgarisë ashtu edhe nga goja e një shoku të Y. Aliut që jetonte në Bukuresht. Duhet theksuar se, sa herë që shkon në Bukuresht, Y. Ali është mysafir i Duros. ‘Ittifak’ qarkullon mjaft gjerësisht në Shqipërinë verilindore.

XVI

Historia e përpjekjeve të ndryshme propagandistike ka dhënë mundësinë për të folur, në disa raste, për gjendjen shpirtërore të shqiptarëve. Tani le të themi disa fjalë për situatën në vetë Shqipërinë.

Në përgjithësi, zyrtarët shqiptarë në Shqipëri janë të animuar me ndjenjat më të mira. Shumë mund të lexojnë dhe të shkruajnë shqip. Në rrethet e Korçës, Kolonisë, Beratit, thuajse të gjithë bejlerët mbajnë gjuhën e tyre. Në Elbasan, Manastir e gjetkë ka një numër të madh të tyre. Duhet theksuar mbi të gjitha se të rinjtë në shkolla janë shumë të interesuar për çështjen kombëtare. Banorët e fshatit dhe mbi të gjitha ‘zaptianët’ në vilajetin e Manastirit, veçanërisht, pothuajse të gjithë dinë të lexojnë.

Në Shqipërinë e Veriut, lëvizja kombëtare është shumë më pak e ndritshme. E kam fjalën mbi të gjithë për muslimanët. Pothuajse të gjithë atje madje nuk e dinë se njerëzit kanë filluar të shkruajnë gjuhën e tyre. Megjithatë, midis myslimanëve të Dibrës, Matit, Tiranës dhe qyteteve bregdetare, një lëvizje kombëtare po fillon të marrë formë të paqartë.

Por, pothuajse kudo, shkollat ​​shqipe do të priten mirë. Ndër qytetet ku shpresohet aktivisht, mund të përmenden Elbasani, Kolonia, Valona, ​​Përmeti, Tepeleni, Vertsche, Dibra, Ohri, Tirana, Mati dhe shumë qytete të vogla. Diku tjetër, ata do të priten me një indiferencë, e cila shpejt do të shndërrohej në simpati.

XVII

Për të përfunduar, në çdo kokë shqiptar ekziston mikrobi i një ideje, por kjo ide nuk është as e vjetër dhe as e fortë për t’i vënë ato në veprim. Pse? Sepse në asnjë moment nuk ka pasur shqetësim për të zhvilluar këto mendime. Nismat e deritanishme dëshmojnë se shqiptarët e arsimuar kanë vullnet të mirë; por cilat janë nismat e tilla në krahasim me përpjekjet këmbëngulëse, të forta dhe të mirëorganizuara të sllavëve dhe grekëve?

Numri i atyre që lexojnë dhe kuptojnë dhe kanë njëfarë ndikimi është mjaft i vogël në Shqipëri dhe mund të them se të gjithë këta pak a shumë e kanë lexuar ‘Shqipëri’; por përtej një pike të caktuar është e vështirë të gjesh lexues, sepse nuk kanë mbetur më ata që mund të lexojnë rrjedhshëm një gazetë. Duke botuar artikuj në turqisht, rritet numri i lexuesve, veçanërisht në Shqipërinë e Veriut. Populli shqiptar është zgjuar mjaftueshëm për të treguar mirëkuptim, por duhet pasur parasysh se asgjë nuk është bërë për t’i bërë ata të kuptojnë asgjë.

I zënë mes shqiptarëve të Veriut që nuk dinë të lexojnë dhe atyre të Jugut që dyshojnë dhe shohin gracka gjithandej, propagandistit nuk i mbetet veçse të ecë përpara përmes njëmijë vështirësish.

Bashkëpunëtorët mbi të gjitha mungojnë. Dhe arsyeja pse mungojnë bashkëpunëtorët është mungesa e shkollave. Aty ku ekziston një shkollë, në fakt ekziston një bërthamë për propagandë; dhe bashkëpunëtorët ngrihen dhe marrin përsipër të shpërndajnë botime. Në Korçë, shumë kohë më parë, nëpër kafene lexohej ‘Albania’ , sepse që në momentin që ekzistonte shkolla shqipe, qeveria turke nuk mund t’i ndalonte njerëzit të lexonin shqip.

Një nga vështirësitë më të mëdha në ngritjen e shkollave është gjetja e mësuesve të aftë. Shkolla e Korçës ishte e diskredituar për një kohë të gjatë, sepse për disa kohë ishte vënë mësues një rrobaqepës, i cili dinte vetëm shkrim e këndim.

Ajo që duhet është ngritja e një kolegji, qoftë në Zara apo Sarajevë, qoftë në vetë Shqipërinë (në Orosh, p.sh.) me synimin e dyfishtë për t’i dhënë shpejt një trajnim thelbësor mësuesve të ardhshëm të shqipes dhe për të tërhequr të rinj të familjeve pak a shumë me ndikim për t’u dhënë atyre – siç bëhet nga kolegji shqiptar në Itali – një arsimim të plotë.

Kjo është një ide e thjeshtë, në fund të fundit. Por ajo që dua të them mbi të gjitha është se Austria dita ditës ushqen simpati më të madhe mes shqiptarëve të arsimuar; dhe se nëse do të gjendej një mjet për t’u dhënë kohezion më të madh këtyre simpative, do të krijohej një lëvizje shumë e fortë.

 

Pjesa e pestë

Një listë alfabetike e të gjithë shqiptarëve që në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë, pro ose kundër, u përfshinë në lëvizjen patriotike, me nga pak fjalë për secilin prej tyre.

ABEDDIN PASHA: Ish-ministër i Jashtëm; aktualisht Guvernator i Përgjithshëm i Arkipelagut. Një patriot i mirë, por i kujdesshëm.

ALO BEY (KORÇË): I ri me presh; më vonë u kthye në një ndërmjetës midis zyrtarëve turq dhe kujtdo që kishte një çështje për të zgjidhur. Ai është në fakt një mbrojtës i hajdutëve, të cilët i pajis me ushqime dhe strehë në dimër. Ata ndajnë fitimet dhe në këtë mënyrë ai është bërë i pasur dhe mjaft i fuqishëm. Ai është një patriot në kuptimin që ai nuk dëshiron të shohë qeverinë duke shkelur liritë lokale; ka qenë shpesh i lidhur me fraksionin pro-sllav dhe konsulli rus në Manastir qëndroi me të në udhëtimin e tij të fundit në Korçë: por gjithçka është për t’i dhënë atij rëndësi në sytë e qeverisë turke.

AHMET BABA E K: Murg bektashi dhe atdhetar i shkëlqyer. Ai u dëbua në Tripolitani, nga ku u arratis me Muradin. (Një detaj kurioz: ai vishet si ne dhe mban një kapele që kur shkoi në Itali – dhe tani në Korfuz: që tregon se si bektashinjtë, edhe kur ishin murgj, ndryshojnë nga myslimanët.)

AKIF Beu: nipi i Dervish Beut, patriot i moderuar.

DERVISH Beu: Atdhetar i flaktë, por jo shumë i ndritur dhe i sikletshëm. (Motra e tij u martua me një Vrioni dhe është një propagandiste e madhe e shqipes, të cilën e shkruan dhe e kultivon, ndër gratë beratase.)

DUÇI Nicolas: me origjinë nga Korça, tregtar i shquar, më i rëndësishmi dhe më patrioti i shqiptarëve të Egjiptit. Ai është kryetar i ‘Vëllazërisë Shqiptare’. (Djali i tij, Michael Duçi, ka shkruar vargje për ‘Albania’, të cilat ai i inkurajon në Egjipt.)

DODANI Visarion (Bukuresht): njeri i ndershëm, patriot, i pasur, kot, me inteligjencë të moderuar; mori në dorë gazetën ‘Shqiperia’ , gjysmë për arsye patriotike, gjysmë për t’u përfshirë me gazetarët-deputetë të Rumanisë.

DEMIR Bej PEKINI: Pa merak për të gjitha. Tanzimati (Kushtetuta), e cila ndrydhi privilegjet e shenjta, duket se nuk e ka prekur atë. Ai vendos taksat kur ka nevojë për para. (U martua me tezen e Murad Beut.)

DAUT: Bektashi Sheh of Tepelen: Has patriotic sentiments.

DATZ Shapir aga: patriot i Dibrës; luftoi fuqishëm kundër Demir Pashës kur ai u dërgua nga Sulltani për të çarmatosur vendin.

DURO Hercule: një milioner i trefishtë; megjithatë ai ende drejton katër ose pesë dyqane ushqimore. Ka lindur në fshatin Boboshticë (Korçë) dhe jeton në Bukuresht. (I ati i tij, Zhemeli Duro, i cili vdiq dy vjet më parë, ishte një patriot i flaktë.)

EVANGHELI Pandeli: me origjinë nga Kolonja; shumë inteligjent, i përkulshëm dhe i aftë. Zëri i tij mbizotëron te shqiptarët e Bukureshtit. Është fort pro-grek, por do të favorizonte po aq Rusinë, pasi i gjithë synimi i tij është Ortodoksia.

VISARION: Peshkopi ortodoks i Elbasanit: Ishte një shqiptar i flaktë derisa agjentët rusë mbërritën në Shpat dhe Elbasan (shkurt/mars 1897).

GHECIO: një nga milionerët e Bukureshtit. Gjithsesi, koprracia e tij e shtyn të kundërshtojë çdo sipërmarrje me karakter kombëtar, në mënyrë që të mos ketë nevojë të japë kontribut për të. Përndryshe, ai është një ortodoks intolerant.

GOSTIVARI Beu: Krahasuar me krerët e tjerë të vendit të tij, ai është patriot. Djali i tij Kiamil është edhe më shumë. Ata kanë ndikim të madh në zonë. Kiamil së fundmi u martua me vajzën e një shefi Üsküt. (Kiamil merr, vullnetarisht, rolin e shefit të byrosë telegrafike të Gostivarit; kur, gjë që ndodh rrallë, duhet të dërgohet një telegram, ai e përdor makinën në prani të disa miqve dhe kalon për një ekspert.)

HAMDI Beu: më i miri i patriotëve shqiptarë. Aq sa nëse do të dalë nga burgu, pas kaq vitesh paraburgim parandalues, sigurisht që do të nisë sërish propagandën. Nipi i Ilias Pashës. Familja e tij ka ndikim të madh në Dibër. Ai u arrestua si pasojë e një denoncimi nga ‘patriotët’ ortodoksë të Bukureshtit.

HALID Beu: Nënkolonel, mjek ushtarak në Manastir. Atdhetar i shkëlqyer, që i përhapte idetë e tij në njerëzit që e rrethonin.

HUSREF Beu (në Starovë): Origjina e njëjtë dhe lloji i Alo Beut, por më pak i pandershëm. Mbështet shkollën shqipe e cila funksionon prej dy vitesh në Starovë.
HARITON Thanas: Një nga të shquarit e Bukureshtit. I sinqertë, kokëfortë dhe pak i thjeshtë. Ecën në entuziazëm për ‘shtigjet e vërteta dhe të ndriçuara mirë’ dhe po përsërit gjithmonë se Shqipëria duhet ‘të arrijë atje’, pa marrë parasysh se si. (Me origjinë nga Korça.)

IBRAHIM Edhem: Me origjinë nga Kolonja; sekretar i Bankës së Selanikut në Konstandinopojë, ku është i palodhur në kryerjen e propagandës.

ILO Dhimitri: jurist, redakton punimin ‘Ylli i Shkjiperise’. Nuk ka as patriotizëm dhe as bindje fare. Ai është i përbuzur nga të gjithë, jo vetëm për shkak të dobësisë së tij (sepse hunda i është prerë plotësisht nga një gur që i ka rënë një herë në fytyrë), por edhe për mosbesueshmërinë e tij. Për gazetën e tij, mujore, mori: 1) Njëqind franga nga drejtuesit e gazetës greke ‘Patris’ të Bukureshtit; 2) një subvencion (ndoshta) nga qeveria ruse; 3) një shumë (të caktuar) nga shqiptarët e përfshirë në biznes në Odessa.

IONUS Aga: Patriot i Üsküb. Ka ndikim. Nuk mund të lexohet.

ISMAÏL Pasha, i Elbasanit. Një nga tre-katër shqiptarët më të pasur myslimanë. Është më tepër në anën e qeverisë, megjithëse nuk e kundërshton lëvizjen kombëtare.

ISSOUF ALI Beu: Redaktor i ‘Ittifakut’ në Sofje; nuk kujdeset për asgjë përveç parave. Aktualisht atij i jepet para nga Sulltani dhe nga Bullgaria.

KERITZA Mihail: shqiptaro-vllah, një nga të shquarit shqiptarë të Bukureshtit; dhe mbështetës i pandërprerë i Greqisë.

KOLEA Sotir: i Shoqërisë Tregtare të Selanikut Sh.pk. Një patriot i mirë dhe i mirëinformuar. Prej pesë vitesh ai përgatit një fjalor të madh shqip. Ndonjëherë shkruan për ‘Albania’.

KYRIAZI: Shqiptar nga Korça, misionar biblik në Manastir. Atdhetar i flaktë. Kohët e fundit botoi një manual të madh shqip të aritmetikës me pseudonimin Athanas Sino.

KARDHO Mandi: Nipi i Duros; tregtar, si gjithë shqiptarët e Bukureshtit. Atdhetar i flaktë.

KUNESHKA Vani: Miku dhe kolegu i Kardhos. Patriot. (Këta dy shqiptarë janë ndër mbështetësit më të fortë të Austrisë në Bukuresht.)

KARBUNARA Shoku (Berat): Miku i Islamit Bej Vrioni. Doja të ngrija një shkollë shqipe disa vite më parë. Kalon për një patriot.

KOSTURI (Kam harruar emrin e tij, më duket Vasil Kosturi.) Tregtar i Korçës, ku jeton. Ai është prijësi i atyre korçarëve që duan sinqerisht bashkimin shqiptar pa dallim feje. Njeri i ndershëm, disi i rezervuar.

LUARASI Xhafer: Jeton në Korçë, lidhja e Naim Beut. Një patriot i vërtetë, por disi i ndrojtur.

MOLE Dhimitri: Me origjinë nga Korça. Tregtar në Filipopolis. Një nga ortodoksët e rrallë që nuk është as pro grek dhe as pro sllav. Bën propagandë të mirë, kur kalon një ose dy muaj në Shqipëri.

MIDHAT: Djali i Abdul Beut. Sekretar ose atashe në Portën Sublime. Atdhetar i ri aktiv dhe inteligjent. Ka shkruar disa artikuj për ‘Albania’. Ka përkthyer në shqip jetën e William Tell. Favorizon shumë ndikimin austriak.

MEHDI Bej FRASHERI: Atashe i Guvernatorit të Përgjithshëm të Arkipelagut; patriot i ri shumë i mprehtë; tregoi një aktivitet të shquar kur ishte në Kostandinopojë, ku do të bëhej propagandë mes 50.000 shqiptarëve.

MAHMUD Pasha i Elbasanit: Patriot, por i kujdesshëm. Një nga tre vajzat e tij u martua me gjeneralin Saadeddin Pasha (turk). Dhëndri i tij është djali i (fjalës së palexueshme) Ali-Sait Pasha; dhe kur ky ministër i luftës ishte gjallë, Mahmudi kishte fuqi të konsiderueshme.

MEHMED-ALI Pasha i Delvinos: Guvernator i Korçës; i përket familjes më të vjetër të Delvinos; stërnipi i Selim Pashës së Delvinos. Një burrë i denjë, me sjellje të këndshme dhe patriot në një mënyrë relative. Ai me të mbërritur në Korçë tha: “Nuk dua përçarje dhe grindje fetare. Ju jeni të gjithë shqiptarë.”

NAIM Beu: Vëllai i Abdul Beut. Kryetari i Komisionit të Censurës; atdhetar i flaktë, autor i shumicës së librave të botuar në Bukuresht. Ai është i sëmurë për pesë vjet. Gjithmonë flet për Austrinë me termat më të ngrohta.

NAUM KRISTAKI: Shqiptar nga Korça, pronar tokash në Rumani. Do të ishte mirë të shpenzonte disa mijëra franga në vit për propagandë, nëse partia greko-sllave nuk do ta shqetësonte me intriga të pafundme.

NAÇO Nicolas: Atdhetar i flaktë, folës dhe propagandues i aftë. Defekti i tij është të qenit pak mburravec dhe i kotë. Kontraktor për rrugët shtetërore. Merr një subvencion për shkollën e tij nga qeveria rumune. Është mbështetës i Austrisë.

NASUH Effendiu, në Kolonjë: ish-magjistrat hetues në Manastir. Atdhetar i mprehtë dhe me ndikim. Relativisht e pasur për rajonin.

ORKHAN Beu, i biri i Cecis Beut: Një nga më të mirët e patriotëve korçarë. Ka qenë një përkrahës i zjarrtë i shkollës shqipe.

PEMA Gavril: Kryetar i partisë pro-greke në Bukuresht. Ka njëfarë përbuzjeje për miqtë e tij politikë, pasi ata janë tregtarë dhe ai është prodhues. Vjen nga Korça.

REDZEP Pasha, Marshall: Shtatë vjet më parë ai kërkoi një audiencë me Sulltanin dhe i kërkoi të bënte diçka për Shqipërinë. Sulltani i premtoi atij një përgjigje të nesërmen dhe dy ditë më vonë Rexhep Pasha u internua në Bagdad, nën mbulimin e emërimit të tij si komandant i Korpusit të 6-të të Ushtrisë.

RIZA Beu, i biri i Halil Pashës së Manastirit. Këshilltar i Shtetit. Një patriot, por jo aq larg sa të rrezikojë pozicionin e tij.

SAMI Beu: Këshilltar i Shtetit; vëllai i Naimit, por më pak patriot se ai. Ka botuar një gramatikë shqipe.

SHEFKET Beu: Kryetar i Kolegjit Turk të Üsküb. Atdhetar i zjarrtë dhe i vërtetë, por i ndrojtur. Ka botuar një artikull në ‘Albania’ (A 4l).

SPIRO Dina: Tregtar në Shibin-El-Kom (Egjipt). Kalon për një patriot, megjithëse mori për vete, së bashku me Vreton, 800 stërlina turke (17.000 franga), të cilat vullneti i një shqiptari egjiptian i kishte lënë trashëgim për shkollat ​​shqipe.

SHAHIN Beu: Nga Kolonja. (Së fundmi i emëruar si zëvendësguvernator i një rrethi në vilajetin e Manastirit. Nuk kam marrë asnjë lajm për të që kur u largua nga Kostandinopoja.)

SHIROKKA Filipp: Inxhinier-skiator, me origjinë nga Shkodra. Aktualisht në Kajro. Atdhetar i flaktë dhe i mirëinformuar. Ai është shkrimtari ynë më i mirë shqiptar. Bashkëpunëtor i zellshëm me ‘Albania’, me pseudonimin Geg Postripipa.

SARAC Ismail Beu: Një nga patriotët më të njohur të Dibrës.

SALIH Beu: Në Durazzo; (Mendoj se është nga Schiaku). Më parë ai i kërkoi doktor Themo që të printonim një alfabet. Ai propozoi të organizohej hapja e një shkolle.

SELIM Beu, i Delvinos: Kushëriri i parë i Mehmed Ali Pashës (shih më lart). Nuk ka patriotizëm, por e di mënyrën se si fryn era. Shumë me ndikim, por edhe një nga shqiptarët më inteligjentë dhe më të këndshëm. Ai quhet ‘diplomati i Labërisë’.

SPIRO KIOSE SOLHAK: I deleguari nga Shpati në Kostandinopojë, më 1896, për të paraqitur një peticion në ambasadat e Austrisë dhe Rusisë. (Ky peticion është hartuar nga Murad Beu.) Spiro Kiose është një patriot dhe për më tepër një njeri i aftë. Ai është personi më i aftë për të bërë propagandë në Shqipërinë e Mesme dhe Jugore.

TOPTANI, Murad Beu: Atdhetar i zjarrtë, mjaft inteligjent, por pa i ndjekur gjërat. Ai është, me Markezin e Aletta-s, një nga dy kandidatët tanë për një fron imagjinar. Dhëndri i Naim Beut. I urren sllavët dhe është shumë dashamirës ndaj ndikimit austriak.

TOPTANI, Refik Beu: Vëllai i tij; patriot i mirë sa Muradi, është më i informuar.

THOMA, Abrami: Atdhetar i flaktë dhe shkrimtar i kalueshëm. Mësoi për disa kohë në shkollën shqipe të Korçës.

Vëllezërit TARPO: Tre vëllezër në Bukuresht, nën Dodanin. Më pak i dhënë pas intrigave se kushdo tjetër. Shtëpia e tyre në Korçë përdoret për të strehuar shkollën shqipe. Njëri nga të tre, Petri, që nuk ka fëmijë, do të lërë (kështu thuhet) disa qindra mijëra franga në shkollat ​​shqipe.

Gergio Christian , djali i më të madhit nga të lartpërmendurit, është student në Berlin dhe një patriot i mirë nga i cili mund të shpresohet shumë.

Dr. THEMO: Atdhetar i shkëlqyer, ish-major i ushtrisë, u largua nga Kostandinopoja në fshehtësi sepse dyshohej se ishte xhonturk. I përfshirë aktivisht në propagandën shqiptare. Aktualisht një mjek (mjek komunal) në qytetin Medschidie.

TZIKO: Familja Suli, emigroi në Padova rreth fillimit të shek. Nuk ka lidhje me kalabrezët dhe napolitanët. Por njësoj, patriotë të mirë.

VLORË Fend Beu: I njohur për hakmarrjen e tij me anë të denoncimeve të rreme. Në disa raste ai u vu kundër lëvizjes kombëtare. Aktualisht Valiu i Konias.

VLORË Sureya Beu: Këmbël i të lartpërmendurve; kishte kontakte të inteligjencës me Italinë dhe u arrestua dhe u dërgua në Kostandinopojë – datën e saktë nuk e di.

VLORË Ismail Beu: Familjar i çiftit të mëparshëm; anëtar i Këshillit të Shtetit, njeri me vlera dhe dinjitet të madh dhe që nuk i mungon patriotizmi. U martua me një bullgar (gabimisht mendohet se është grek).

VLORË Dzemil Beu: Djali i Selim Pashës dhe i afërm i tre të mëparshëm. Një nga patriotët e rinj me zell dhe inteligjencë më të madhe. (Ai propozon të vijë në Bruksel për disa ditë.)

VRIONI: Në përgjithësi, të gjithë anëtarët e kësaj familjeje janë patriotë; por mbi të gjitha Islam Beu, Salih Beu – i cili po përgatit një fjalor të vogël – dhe djali i tij Nuzhet, (I ndjeri Mehmed Ali Vrioni Pasha ishte një poet satirik shumë i vlerësuar. Ai improvizonte epigrame shumë prerëse në shqip. Ai ishte shumë aktiv me Abdul Beun në 1880.)

VROTO: Fillimisht dërguar nga shqiptarët e Kostandinopojës për të themeluar ‘Dritën’ në Bukuresht. Ka shkruar dy ose tre libra mjaft të këqij. Merr një pension të vogël nga pala greko-sllave për të bërë propagandë kundër gjuhës shqipe, dhe për të thënë se vetëm gjuha greke dhe sllave vlejnë. Mosha midis 80 dhe 84.

ZOGOLLI Dzemal Pasha: Zv.Qeveri i Matit, ku ka mullinj pluhuri. Patriot i mirë, por nuk e kupton nevojën për shkolla.

ZOGOLLI, Dzelal Beu: Vëllai i të lartpërmendurve. Po aq patriotike. Këta shqiptarë kanë ndikim të madh.

[ Mémoire sur le Mouvement National Albanais , Bruksel, janar 1899, përkthyer nga frëngjishtja nga Harry Hodgkinson. Qendra për Studime Shqiptare, Arkivi Harry Hodgkinson. Versioni origjinal ruhet në: Haus- Hof und Staatsarchiv, Vienna, Karton 18 der Gruppe XIV (Albanien), Folio 358r-401r. Marrë nga Arkivi i Vjenës nga Dr. Ihsan Toptani. Botuar në: Faik Konitza, Korrespondencë e zgjedhur 1896-1942, redaktuar nga Bejtullah Destani, parathënie Robert Elsie. ISBN 1-873928-18-1 (Londër: Qendra për Studime Shqiptare, 2000), f. 144-173.]