Evolucioni dhe natyralizmi në konflikt

Është një besim mjaft i zakonshëm që teoria e evolucionit dhe besimi i krishterë janë në konflikt me njëra-tjetrën. Teoria e evolucionit dhe natyralizmi (mohimi i një realiteti metafizik) shpesh konsiderohen të lidhura ngushtë. Ndoshta dikush mund të habitet që ka filozofë që besojnë se është pikërisht e kundërta, pra se teoria e evolucionit nuk krijon ndonjë problem të madh për besimin e krishterë – por nga ana tjetër, ajo krijon shumë probleme për natyralizmin. Si mund të jetë kjo?

Le të fillojmë me atë që shkroi vetë Çarls Darvini në vitin 1881: “Një dyshim i tmerrshëm lind vazhdimisht tek unë nëse besimet e njeriut, të cilat kanë evoluar nga mendjet e kafshëve të ulëta, kanë ndonjë vlerë apo fare të besueshme, nëse ka ndonjë besim në një mendje të tillë?”[1]. suksesi riprodhues, d.m.th., ato që mbajnë gjenet e individit. Por kjo nuk është domosdoshmërisht e njëjta gjë me aftësinë për të formuar besime të vërteta. Truri i njeriut dhe mendimet që ai mendon kanë evoluar për të përfituar mbijetesën e tij, jo për të menduar mendime të vërteta. Përmbajtja e mendimeve nuk ka rëndësi për evolucionin, përderisa ato ndihmojnë organizmin të mbijetojë. Dhe këtu lind një problem, sepse nëse truri i njeriut nuk ka evoluar për të menduar mendime të vërteta, por për të menduar gjëra që e ndihmojnë atë të mbijetojë, si mund të besojmë se mendimet tona do të na japin të vërtetën?

Filozofi Alvin Plantinga e ka formuluar problemin si më poshtë:[2] Së pari, nëse natyralizmi dhe teoria e evolucionit janë të dyja të vërteta, aftësitë tona njohëse ndoshta nuk janë të besueshme. Ky është thelbi i dyshimeve të Darvinit. Prandaj, nëse besoj si në natyralizëm ashtu edhe në teorinë e evolucionit, besimi im intuitiv se aftësitë e mia njohëse janë të besueshme përmbyset. Por nëse ky besim përmbyset, çdo besim i prodhuar nga aftësitë e mia njohëse gjithashtu përmbyset, duke përfshirë besimin tim në natyralizëm dhe teorinë e evolucionit. Me fjalë të tjera, nëse kam besim te natyralizmi dhe teoria e evolucionit, besueshmëria e të gjitha besimeve të mia përmbyset përmes një rrethi vicioz. Prandaj, nuk mund të jetë kurrë racionale që të pranohen njëkohësisht natyralizmi dhe teoria e evolucionit. Ato mund të jenë ende të vërteta, por nuk mund të jetë kurrë e arsyeshme të besosh se të dyja janë të vërteta.

Filozofi Tomas Nagel shkroi disa vite më parë: “Në fakt, nëse do të besonim se aftësia jonë për ndërtimin e teorisë objektive [d.m.th., gjetja e së vërtetës] ishte një produkt i seleksionimit natyror, ai duhet të hedhë dyshime serioze mbi performancën e saj në çdo gjë, përveç pyetjeve më të ngushta dhe më të njohura të kuptuarit objektiv të botës.”[3]

Çfarë është kjo “diçka më shumë” për të cilën kërkon Nagel? Sipas besimit të krishterë, njeriu është imazhi i Zotit dhe ka një natyrë që i ngjan asaj të Zotit. Një qenie njerëzore është një person që mund të ndiejë dhe të mendojë, të kuptojë veten dhe botën përreth tij dhe kështu është përgjegjës për veprimet e tij. Njerëzit janë krijuar me aftësi njohëse që në thelb janë të kalibruar për të kuptuar botën. Por në një botë natyraliste, një funksion i tillë kalibrimi duket se mungon. Nëse një proces i verbër evolucionar ka formësuar aftësitë njohëse të njeriut, pra nëse ajo nuk është krijuar sipas imazhit të Zotit, nuk duket shumë e mundshme që këto aftësi të na japin besime të vërteta për ekzistencën.

Por a nuk mund të çonin proceset evolucionare në trurin inteligjent që mund të mendojë mendime të vërteta? Sigurisht, është plotësisht e mundur që proceset që kanë formësuar trurin për të lëvizur trupin në mënyrë të tillë që gjenet të mund të kalojnë, kanë çuar gjithashtu që truri të na japë teori të besueshme rreth ekzistencës. Por, thotë Nagel, ky është spekulim i pastër, kështu që ne nuk mund të dimë nëse teoria është në përputhje me provat empirike. Ai thekson se ne dimë shumë pak se cilat veçori të trurit u kanë mundësuar paraardhësve tanë gjuetarë-mbledhës të mbijetojnë dhe ne dimë shumë pak se cilat veçori na kanë lejuar të kuptojmë pyetjet matematikore, fizike dhe metafizike të shekujve të fundit. Nagel thekson se shpesh ekziston një supozim i fshehur se të gjitha karakteristikat njerëzore kanë një shpjegim darvinian. Por çfarë provash ka për një pretendim të tillë? Megjithëse evolucioni darvinian mund të shpjegojë të gjitha tiparet adaptive, pra ato që favorizojnë mbijetesën, mund të ketë tipare që ndikojnë drejtpërdrejt ose tërthorazi në mbijetesë dhe që nuk mund të shpjegohen me procese evolucionare. Aftësia e mendjeve tona për të arritur të vërtetën është një karakteristikë e tillë. Cila është alternativa, pyet veten retorikisht Nagel. Kreativizmi? Përgjigja e tij është thjesht se nuk e di, nuk ka alternativë.[4]

Por, dikush mund të kundërshtojë, a nuk duhet të favorizojë evolucioni aftësinë për të menduar mendime të vërteta? Majmuni prehistorik Pelle, i cili jeton në savanë dhe sheh një tigër, ka një shans më të mirë për të mbijetuar nëse mendon se tigri është një bishë e rrezikshme sesa nëse mendon se është një mace e lezetshme që dëshiron të përkëdhelet. Problemi është se evolucionit kujdeset vetëm që Pelle t’i largojë pjesët e trupit të tij nga tigri. Pse e bën ai është e parëndësishme.

Problemi bëhet edhe më i madh kur bëhet fjalë për çështje që nuk ndikojnë qartë në aftësinë për të transmetuar gjenet. Pyetje metafizike – çfarë është e vërtetë? Çfarë ekziston? Çfarë është kuptimplotë? Çfarë është një qenie njerëzore? A ekziston Zoti? – nuk ka ndonjë vlerë të qartë mbijetese evolucionare. Prandaj, kombinimi i natyralizmit dhe evolucionit nuk na jep një bazë të mirë për t’iu përgjigjur këtyre lloj pyetjeve. Besimi i krishterë (me ose pa evolucion), nga ana tjetër, na jep arsye të besojmë se Zoti na ka dhënë aftësinë për të reflektuar pikërisht mbi këto pyetje – dhe gjithashtu se ka përgjigje për to.

Përfundimi paradoksal është se natyralizmi dhe teoria e evolucionit mund të jenë të dyja të vërteta, por nuk mund të jetë kurrë racionale të besohet se të dyja janë të vërteta, sepse sapo e besojmë, dëmtohet besueshmëria e gjithçkaje që besojmë, duke përfshirë përfundimin se ato janë të vërteta. E vetmja rrugëdalje është të refuzosh kombinimin e natyralizmit dhe evolucionit. Nëse dikush dëshiron të ruajë evolucionin, dhe në të njëjtën kohë të jetë racional, natyralizmi duhet të braktiset. Evolucioni është më i pajtueshëm me besimin e krishterë sesa me natyralizmin.

[1] Charles Darwin, “Letter to William Graham” në Projekti i Korrespondencës së Darvinit: Letra Nr. 13230, 3 korrik 1881. https://www.darwinproject.ac.uk/letter/DCP-LETT-13230.xml.

[2] Alvin Plantinga, Where the Conflict Really Lies: Science, Religion, and Naturalism (New York: Oxford University Press, 2011), f.

[3] Thomas Nagel, Pamje nga askund (Nju Jork: Oxford University Press, botim i ri i rishikuar 1989), f.

[4] Po aty, f. 81.