Bibla dhe arkeologjia

Arkeologjia është një fushë shumë e gjerë kërkimi që mund të ndahet në dy fusha gjithëpërfshirëse, arkeologjia klasike dhe arkeologjia antropologjike. Arkeologjia klasike fokusohet në qytetërimet dhe shoqëritë parahistorike, ndërsa arkeologjia antropologjike përqendrohet në origjinën e njerëzve dhe kushtet e jetesës nga ajo që shpesh quhet kohë “parahistorike”. Dega në të cilën fokusohen arkeologët biblikë është arkeologjia klasike.

Arkeologjia biblike u shfaq në fund të shekullit të 19-të, por mori nxitjen e saj të madhe në vitet 1920, kur Izraeli i sotëm ra nën protektoratin britanik. Në 1890, William Matthew Flinders Petrie erdhi në Lindjen e Mesme për të filluar gërmimet. Ai gërmoi kryesisht në Izraelin dhe Egjiptin e sotëm, por zonat e mbuluara nga historitë e Dhiatës së Vjetër shtrihen nga Irani i sotëm, Iraku, Turqia Lindore, Siria, Libani, Izraeli/Palestina, Jordania, Egjipti dhe Sudani Verior. Puna e Petrie në kategorizimin e gjetjeve qeramike do të vendoste themelet për datimin e të gjithë arkeologjisë në këtë pjesë të botës. Duke studiuar gjetjet qeramike, mund të përcaktohet periudha kohore nga e cila vijnë gjetjet e tjera nga e njëjta shtresë dheu. Kjo është e rëndësishme nëse dikujt i mungojnë burimet e shkruara që mund të pozicionojnë gjetjet, ose gjetjet që mund t’i nënshtrohen testeve të karbonit-14.[1]

Me Biblën në dorë dhe duke përdorur metodën e datimit të copëzave të qeramikës, shumë arkeologë – një nga më të famshmit është William Foxwell Albright – kanë gjetur shumë gjetje që forcojnë besueshmërinë e Biblës. Por ka edhe një sërë arkeologësh, shpesh të quajtur minimalistë, të cilët pak a shumë zgjedhin t’i interpretojnë gjetjet e tyre në një mënyrë që hedh poshtë Biblën dhe narrativën e saj. Ata që zgjedhin ta shohin Biblën si një burim historik quhen maksimalistë. Më poshtë janë një sërë gjetjesh që mbështesin besueshmërinë e Biblës.

Stele Merneptah

Stele Merneptah është një gur i ngritur nga Mbreti Merneptah i Egjiptit diku midis 1224 dhe 1214 para Krishtit. Në stelë është një mbishkrim që tregon se si Merneptah mundi popujt në Libi dhe Siri dhe Izraelin e sotëm. Teksti përmend Izraelin si një grup njerëzish. Prandaj, ky zbulim konfirmon se Izraeli ka ekzistuar si një njësi në tokën e Kanaanit gjatë kësaj kohe, diçka që disa kanë pretenduar se është një ndërtim nga pas mbretërimit të mbretit David (Davidi jetoi rreth fundit të shekullit të 1 para Krishtit). Ky është burimi më i vjetër i gjetur që përmend Izraelin. Teksti gjithashtu ka ngjashmëri me atë që gjendet në librat historikë të Jozueut, Gjyqtarët dhe librat e Samuelit dhe të Kronikave. Kjo konfirmon deri diku vjetërsinë e teksteve biblike.[2]

Pushtimi i Kanaanit nga Josiu

Arkeologët kanë gërmuar në vendet e qyteteve të Jerikos, Ait dhe Hazorit dhe kanë gjetur shenja të qarta të shkatërrimit të gjerë që nga koha kur besohet se ka ndodhur pushtimi. Kjo konfirmon historinë që mund të lexojmë në librin e Jozueut, kapitujt 5–8 dhe kapitulli 11. Edhe pse arkeologët nuk bien dakord se kur ndodhi saktësisht pushtimi, këto gjetje konfirmojnë tregimin e Biblës për atë që po ndodhte në Kanaan gjatë kësaj kohe.[3]

Mbishkrimi i Shtëpisë së Davidit

Mbreti David u pyet për një kohë të gjatë nga disa studiues të Biblës, të cilët besonin se provat për ekzistencën e tij nuk ishin mjaftueshëm të forta. Ata e krahasuan atë me mbretin mitologjik Artur. Por në vitin 1993, një ekip i udhëhequr nga Avram Biran gjeti një mbishkrim në një stele në qytetin e Danit që ishte ngritur nga një mbret që tregon se si ata kishin mundur «mbretin Jehoram, birin e Ashabit, mbret i Izraelit, dhe Ahaziahun, birin e Jehoramit, nga shtëpia e Davidit». Stela daton në shekullin e 9-të para Krishtit. Fakti që këta mbretër përmenden si pasardhës të Davidit në një stelë të ngritur nga mbretër joizraelitë konfirmon se Davidi shihej si ai që nisi linjën mbretërore në Izrael dhe si rrjedhim ishte një person real. Kjo konfirmon tekstet në Librin e Dytë të Mbretërve për Jehoramin, por edhe të gjithë historinë e mbretit David.[4]

Prizmat e Senakeribit

Senakeribi ishte mbret i Asirisë nga viti 704–681 para Krishtit. Arkeologët kanë gjetur tre prizma në tre vende të ndryshme në Lindjen e Mesme që përshkruajnë, ndër të tjera, fushatën që Senakeribi udhëhoqi kundër mbretit Ezekia të Judës, pasi ai u rebelua kundër Asirisë. Prizma e zbuluar nga Robert Taylor në Nineveh në 1830 është ndër tekstet më të vjetra kuneiforme të gjetura ndonjëherë dhe ka luajtur një rol të rëndësishëm në mënyrën se si arkeologët kuptojnë kuneiformën nga Asiria. Prizmat e përshkruajnë fushatën në mënyra paksa të ndryshme, por në shumë aspekte pajtohen mirë me atë që thotë Bibla për mbretin Ezekia te 2 Mbretërve 18:1–20:21 dhe Isaia 36:1–39:8.[5]

Cilindri Cyrus

Në vitin 1879, Hormuzd Rassam gjeti një cilindër balte me shkrim kuneiform në atë që tani është Iraku. Ai e ka origjinën nga mbreti i Babilonisë, Kiri i Dytë, i cili mbretëroi gjatë kohës së Ezdrës dhe Nehemias. Cilindri nuk përmend në mënyrë specifike Izraelin, Ezdrën ose Nehemian, por përshkruan procesin e lejimit të njerëzve që të kthehen në vendlindjet e tyre dhe të rindërtojnë altarët e tyre për perënditë e tyre, gjë që Ezra dhe Nehemia lejohen ta bëjnë. Ky cilindër konfirmon kështu besueshmërinë e teksteve në Ezdra, Nehemia dhe Isaia 45.[6]

Rrotullat e Detit të Vdekur

Rrotullat e Detit të Vdekur u gjetën në fund të vitit 1946 ose në fillim të vitit 1947 nga disa barinj arabë që kërkonin delet e tyre në shkretëtirën pranë Detit të Vdekur. Midis gjetjeve, janë gjetur pjesë të të gjitha teksteve nga Dhiata e Vjetër, përveç Librit të Esterës. Ato janë tekstet më të vjetra të mbijetuara nga Bibla dhe datohen në shekullin e dytë para Krishtit. Ajo që është e jashtëzakonshme në lidhje me tekstet është se sa të ngjashme janë me tekstet hebraike që kemi që janë kopjuar gjatë historisë, të ashtuquajturat tekste masoretike. Rrotullat e Detit të Vdekur tregojnë se sa të përpiktë ata që kanë kopjuar tekstet e Biblës gjatë historisë kanë qenë dhe janë dëshmi se askush nuk e ka manipuluar tekstin.[7]

Papirusi 52

Dorëshkrimet më të vjetra deri më sot me tekst nga Dhiata e Re u gjetën në Egjipt. Fragmenti më i vjetër midis tyre quhet P52 (ai qëndron për papirusin dhe numrin 52). Ky fragment papirusi datohet rreth vitit 130 pas Krishtit dhe përmban tekst nga Ungjilli i Gjonit. Ungjilli i Gjonit njihet si më i riu nga ungjijtë, që do të thotë ai që është shkruar i fundit. Meqenëse teksti u gjet në Egjipt, teksti origjinal duhet të jetë shkruar shumë kohë përpara se kjo kopje të shkruhej dhe të transportohej deri në Egjipt. Kjo vërteton se ungjijtë e tjerë janë shkruar në shekullin e parë pas Krishtit, kur shumë dëshmitarë okularë të ngjarjeve të përshkruara në Ungjij ishin ende gjallë.

Disa gjetje të tjera që nuk ka hapësirë ​​për t’i përshkruar këtu janë rrotullat e argjendta të gjetura nga Gabriel Barkay. Ka disa unaza vulash nga mbretër të përmendur në Bibël, një mbishkrim nga tuneli i Ezekias, varri i kryepriftit Kajafa, shoku i Palit Erastus përmendet në një kalldrëm në Korint dhe mbetje nga teatri në Efes, ku ata mblodhën për rebelimin në Veprat e Apostujve 19 janë gjetur shumë informacione në internet.

Është e rëndësishme të mbani mend se ndërsa gjetjet arkeologjike mund të tregojnë se Bibla përshkruan ngjarjet aktuale, ato në vetvete nuk mund të konfirmojnë se Bibla është e frymëzuar hyjnisht. Arkeologjia është gjithashtu e kufizuar në mënyrën se si mund të konfirmojë se mrekullitë e Biblës janë ngjarje aktuale dhe të hedhin poshtë që ato kanë ndodhur. Prandaj duhet shmangur dy ekstreme. Është e rëndësishme të mos nxitosh të thuash se diçka konfirmon Biblën përpara se kjo të vërtetohet. Por gjithashtu nuk ka nevojë të kesh frikë të shohësh gjetjet arkeologjike si pjesë e fakteve që mbështesin besueshmërinë e Biblës. Ka shumë më tepër gjetje sesa ato të përmendura në këtë artikull të shkurtër që mund të thuhet se vërtetojnë tregime të ndryshme në Bibël.