Arshi Pipa: Komunizmi dhe Shkrimtarët Shqiptarë

Shkrimtari dhe figura intelektuale, Arshi Pipa (1920-1997) kaloi dhjetë vjet në burg (1946-1956) në Shqipërinë komuniste përpara se të arratisej në Jugosllavi dhe të emigronte në vitin 1958 në Shtetet e Bashkuara, ku dha mësim në universitet. Ishte në Amerikë, në një organ të përkohshëm të shtypit shqiptar në mërgim, që ai botoi artikullin e mëposhtëm mbi spastrimin e pothuajse të gjithë shkrimtarëve shqiptarë pas marrjes së pushtetit nga komunistët, shumicën e të cilëve i kishte njohur personalisht. Për dekada të tëra, ky artikull ishte i vetmi informacion i dorës së parë në Perëndim mbi situatën e shkrimtarëve dhe intelektualëve shqiptarë në vitet e para të Shqipërisë staliniste.

“Arshi Pipa është një poet dhe shkrimtar shqiptar i cili u rrit dhe u edukua në periudhën e Shqipërisë së Lirë. Gjatë pushtimit të huaj, ai punoi si mësues i gjuhës shqipe dhe filozofisë në shkollën e mesme. Ai vazhdoi në këtë pozicion pas marrjes së pushtetit nga komunistët në Shqipëri, deri në vitin 1946. Ai u burgos për qëndrimin e tij kritik ndaj komunizmit. Pas dhjetë vitesh në burgje dhe kampe përqendrimi, ai iku në Jugosllavi në vitin 1957 dhe tani, që nga tetori i vitit 1958, ai ndodhet në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ky është pjesë e studimit më objektiv të botuar ndonjëherë në botën e lirë mbi shkrimtarët shqiptarë nën regjimin komunist. Autori ishte aq i sjellshëm sa të na e dha atë për botim në Shqiptari i Lirë.”

Shkrimtarët shqiptarë kanë qenë gjithmonë në ballë të nacionalizmit shqiptar. Gjuha që përdorin, gjuha shqipe, është më shumë sesa një mjet i thjeshtë shprehjeje, siç është rasti në kulturat e tjera më të përparuara evropiane. Ajo është gjithashtu flamurmbajtësja e kombit, mishërimi i të gjitha cilësive historike dhe kulturore që i dallojnë shqiptarët nga popujt e tjerë. Me kalimin e kohës, shkrimtarët shqiptarë e kanë përdorur gjuhën e tyre si një trashëgimi të shenjtë, duke e ruajtur dhe pastruar atë, duke e plotësuar dhe forcuar atë.

Ishte Frang Bardhi, në shekullin e 17-të, ai që përpiloi fjalorin e parë të shqipes. Ai ishte i shqetësuar se gjuha shqipe do të degradonte dhe do të bastardohej. Ai gjithashtu ngriti zërin për të mbrojtur identitetin shqiptar të Skënderbeut kundër një prifti katolik sllav i cili pretendonte se heroi ynë kombëtar ishte sllav. Bardhi vetë ishte prift katolik, por ai ishte një prift katolik shqiptar.

Shkrimtari i hershëm, Pjetër Budi, ishte gjithashtu një kampion i rezistencës popullore kundër pushtimit osman. Ai u përpoq të organizonte një kryengritje kundër turqve. Duke luftuar për krishterimin, ai luftonte edhe për të mbrojtur atdheun e tij, ashtu siç kishte bërë më parë Skënderbeu.

Më i madhi nga shkrimtarët e hershëm shqiptarë, Pjetër Bogdani, një kosovar nga Hasi, u përndoq nga pushtuesit orientalë për aktivitetet e tij fetare dhe patriotike. Ai u detyrua të braktiste Dioqezën e Shkupit për t’u fshehur në male. Ishte në Itali, ku u strehua, që botoi veprën e tij më të madhe, Cuneus Prophetarum (Çeta e Profetëve) dhe, në një parathënie prekëse, një nga veprat më të mëdha të prozës shqipe, ai shprehu mallin e tij për atdheun e tij. Në të njëjtën kohë, si artist dhe studiues, ai e transformoi gjuhën shqipe, duke e ngritur atë në një zenit stilistik të paarritur më parë. Do të shkonte shumë përtej qëllimit të kësaj vepre të përmendnim të gjithë shkrimtarët e tjerë që ishin bartës të flamurit të nacionalizmit shqiptar […]

Të gjithë e dimë se çfarë ndodhi më 7 prill [1939]. Të zënë në befasi dhe të zënë në një diktaturë fashiste, krenaria jonë kombëtare u drodh dhe u tremb për një farë kohe. Disa shkrimtarë shqiptarë, ndër të cilët ishin Branko Merxhani, Anton Logoreci dhe Tajar Zavalani, u larguan nga Shqipëria në atë kohë në shenjë proteste.

Pavarësisht të gjitha komplimenteve që bëri dhe parave që shpenzoi, fashizmi italian nuk arriti t’i fitonte shkrimtarët shqiptarë. Vetëm disa nga shkrimtarët më të njohur shqiptarë u rreshtuan me fashizmin. Ndërgjegjja kombëtare u zgjua për rreziqet me të cilat po përballej kombi. Në mënyrë tipike, reagimi i parë ndaj pushtimit erdhi me një protestë kundër përdorimit të gjuhës italiane, e cila po kërcënonte të eliminonte tërësisht shqipen. Zërat e shkrimtarëve shqiptarë kundër pushtimit të huaj dhe kundër diktaturës ushtarake fashiste filluan të dëgjoheshin dhe jehonën në të gjithë vendin kur ra fashizmi.

Shkrimtarët shqiptarë do të shkruanin faqet më të shquara në analet e letërsisë së tyre në një periudhë të re shtypjeje, këtë herë edhe më të egër, një tjetër diktaturë, këtë herë më mizore, me një ideologji të huaj njësoj si ajo para saj. Edhe këtë herë, pati disa shkrimtarë shqiptarë që e përqafuan ideologjinë e re, por edhe një herë, shumë pak.

Në vjeshtën e vitit 1945, Partia Komuniste e Shqipërisë organizoi Kongresin e parë të Shkrimtarëve Shqiptarë nën udhëheqjen e Sejfullah Malëshovës , ish-ministër i kulturës popullore dhe një nga figurat më të fuqishme komuniste. Pothuajse të gjithë shkrimtarët shqiptarë, të rinj dhe të vjetër, u ftuan të merrnin pjesë. Midis tyre kishte shumë komunistë të rinj që kishin shkruar një ose dy artikuj në shtypin ilegal komunist. Kjo ishte mënyra më e lehtë për të mbushur radhët mjaft të pakta të shkrimtarëve komunistë. Malëshova dha tonin. Në seancën e hapjes, ai recitoi poezitë e tij që u pritën me duartrokitje entuziaste nga komunistët e rinj. Ai i la në hije anëtarët e tjerë të presidencës, midis të cilëve ishin shkrimtarë të nderuar si Ndoc Nikaj dhe Vinçenc Prennushi.

Edhe pse ishte komunist, Malëshova kuptonte diçka rreth artit dhe kulturës në përgjithësi. Duke qenë sekretar personal i Fan Nolit, ai u largua nga Shqipëria kur qeveria e Nolit u përmbys dhe, përpara se të shpërngulej në Moskë, studioi në Itali dhe mori një arsimim perëndimor. Ai kishte zakon të citonte Danten kur fliste ose shkruante. Në vitin 1945, ai mbajti një leksion themelor mbi letërsinë shqipe, në të cilin shprehu kundërshtimin e tij ndaj grupeve radikale brenda Partisë që donin të ndalonin autorë si Fishta, Konica dhe Schirò nga orët e letërsisë shqipe.

Kjo qasje më e moderuar dhe më perëndimore, e cila u reflektua edhe në politikën e jashtme, u interpretua si “oportuniste” kur rivalët e tij erdhën në pushtet. Malëshova u la mënjanë dhe më vonë u përjashtua nga Partia. Me rënien e tij, ekstremizmi politik triumfoi. Shkrimtarë të mëdhenj si Fishta, Konica, Schirò, Mjeda, Prennushi dhe Poradeci, u përjashtuan nga tekstet shkollore të letërsisë sikur të ishin lecka për t’u hedhur. Gjithashtu u përjashtuan edhe shkrimtarë të tjerë që kishin pasur lidhje me partitë politike gjatë pushtimit. Malëshova u zëvendësua nga Shuteriqi.

Dhimitër Shuteriqi nuk ishte i barabartë me Malëshovën – as në shkrimet e tij dhe as në dinjitetin që mund të kishte pasur një komunist i hershëm. Ai është një shembull i shkëlqyer i mediokritetit letrar që karakterizon letërsinë shqipe në periudhën komuniste. Kur ishte student në Francë, shkroi disa poezi, disa “pastiçe” moderniste të periudhës, por as vetë nuk ishte i sigurt nëse ato ishin vërtet poezi apo jo. Ai i quante Kangë . Poezia e tij e periudhës komuniste nuk është më e mirë. Është plot me retorikë pompoze. Një shembull i mirë i kësaj është panegjiriku i tij për Enver Hoxhën, të cilin ai e përshkruan si një lloj Zoti që, me dritën e mendimit të tij të thellë, rrezaton dhe ringjall Shqipërinë.

Me heqjen e Malëshovës, krijimtarisë letrare iu hoq edhe copëza e fundit e lirisë. Që atëherë, letërsia shqipe ndoqi gjurmët e shkrimit sovjetik, duke kopjuar temat dhe format e tij dhe madje duke huazuar nga leksiku i tij. Letërsia jonë u bë një pasqyrim i zbehtë i letërsisë sovjetike, një nga shumë letërsitë “kombëtare” të bazuara në ruse, jo shumë ndryshe, le të themi, nga letërsia azere ose taxhike – kombëtare në formë dhe socialiste në përmbajtje. Vetëm gjuha, e reduktuar në nivelin e një makine propagande, e dallonte letërsinë shqipe nga letërsitë e popujve të Bashkimit Sovjetik.

Malëshova kishte ndërmend të plotësonte radhët e autorëve komunistë me shkrimtarë jokomunistë. Politika e tij ishte t’i asimilonte ata gradualisht derisa të pranonin komunizmin. Për këtë arsye, ai përfshiu në bordin editorial të Bota e Re: Organ i Shkrimtarëve Shqiptarë (Bota e Re: Revista e Shkrimtarëve Shqiptarë) jo vetëm komunistë, të cilëve u mungonte cilësia dhe sasia, por edhe disa nga shkrimtarët e rinj jokomunistë më të njohur.

Me këtë rënie dhe me fillimin e një fryme të re në letërsi, asnjë shkrimtar patriot shqiptar nuk mund të qëndronte duarkryq. Ata ishin ose me komunistët, ose haptazi kundër tyre, dhe këta të fundit do të vuanin pasojat.

Është me rëndësi të theksohet se, fillimisht, shumë pak shkrimtarë shqiptarë të periudhës iu bashkuan radhëve të komunistëve. Shumica e tyre mbajtën distancë dhe disa ishin hapur kritikë. Këta të fundit u eliminuan shpejt, ose duke u vrarë ose duke u burgosur. Pjesa tjetër u tërhoq dhe mësoi të pranonte atë që po detyroheshin të pranonin.

Fitorja më e rëndësishme që arritën komunistët ishte figura e Sterjo Spasses, një prozator i talentuar dhe produktiv. Ata gjithashtu bënë për vete Nonda Bulkën, një figurë më pak e rëndësishme nga një perspektivë artistike. Një tjetër “bashkëudhëtar” ishte Haki Stërmilli.

Nga komunistët e vërtetë militantë, nëse përjashtojmë Malëshovën këtu, vetëm njëri meriton vërtet të quhet poet – Aleks Çaçi , por frymëzimi i tij letrar u zbeh shpejt nën komunizëm. Ai nuk ka shkruar asgjë me vlerë për ca kohë tani. Një poet tjetër që në kohën e tij shkroi vargje prozaike me propagandë boshe ishte Shefqet Musaraj . Në poemën e Çaçit “Oh Myzeqe” mund të gjejmë të paktën disa vargje prekëse këtu e atje, të frymëzuara nga dashuria e tij për atdheun e tij shqiptar dhe nga shpresat e fshatarëve të Myzeqesë për një jetë më të mirë, ndërsa asgjë e mirë nuk mund të thuhet për satirën bajate të propagandës së Musaraj, Epopeja e Ballit Kombëtar, e cila është e mbushur me tërbim politik.

Nga shkrimtarët e tjerë kryesorë komunistë që janë ende “aktivë” sot, mund të përmenden vetëm dy: Dhimitër Shuteriqi dhe Kolë Jakova.

Dhimitër Shuteriqi tani e ka braktisur poezinë dhe i është drejtuar prozës. Romanet e tij të fundit nuk janë më të mira se poezia e tij e hershme. Shuteriqi është i privuar nga frymëzimi dhe fantazia. Ajo që i bën nder të paktën është se është punëtor i palodhur. Ai ka hartuar antologji dhe ka shkruar tekste letrare dhe studime kritike që janë ndër më të mirat e prodhuara në periudhën komuniste.

Kolë Jakova është “dramaturgu” komunist. Ai është një shkrimtar mediokër me guxim barbar. Vepra e tij kryesore Halili dhe Hajrija është një shembull flagrant i paaftësisë letrare.

Këta katër shkrimtarë, Aleks Çaçi, Shefqet Musaraj, Dhimitër Shuteriqi dhe Kolë Jakova, tashmë janë klasikë komunistë. Katër burra të tjerë, Andrea Varfi, Petro Marko, Mark Ndoja dhe Skënder Luarasi mund të quheshin heretikë komunistë.

Andrea Varfi , një pionier i ditëve të para para Partisë Komuniste, ra viktimë e valës së terrorit që përfshiu vendin në vitin 1947. Ai pati fatin të mos kalonte shumë kohë në burg. Me rënien nga pushteti të Koçi Xoxes, ai u lirua dhe u kthye në radhët e “shokëve” të tij. Ai preferon të shkruajë poezi, të cilat të paktën janë të kompozuara mirë.

Petro Marko , “bohemiani” shqiptar, shpresonte që në fillim se duke shkruar poezi të tilla si “Era ndër pantallona” (Era me pantallona) në një stil aq të padisiplinuar sa flokët e tij kaçurrela, do të bëhej Majakovski shqiptar. Dy vjet në një qeli burgu në Tiranë ishin të mjaftueshme për të zbehur temperamentin e tij të gjallë. Kohët e fundit ai i është rikthyer prozës dhe, me librin “ Hasta la Vista”, ka përshkruar përvojën e tij në Luftën Civile Spanjolle.

Më keq ishte rasti i Mark Ndojës , një ish-dhjak, i cili u kthye egërsisht kundër etërve të tij shpirtërorë kur shpërtheu stuhia. Megjithatë, veprimet e tij nuk ishin të mjaftueshme për të bindur hierarkinë komuniste se lidhjet e tij me kishën i përkisnin së kaluarës. Ai u padit për devijim ideologjik dhe ra ngadalë në rangun e një renegati normal, ku është tani.

Skënder Luarasi ishte një figurë tjetër që luftoi në Luftën Civile Spanjolle. Ai dha mësim letërsie dhe mbolli farat e komunizmit në Shqipëri. Ai pati fatin të mos burgosej. Luarasi nuk është një shkrimtar me ndonjë origjinalitet të madh, por është ndër përkthyesit më të mirë shqiptarë. Ndër veprat e tij janë përkthime për të cilat bibliotekat në Shqipërinë komuniste janë krenare: Childe Harold i Bajronit, Leaves of Grass i Walt Whitman dhe pjesa e parë e Faustit të Goethe-s.

Figurat e lartpërmendura përmbyllin periudhën e hershme të letërsisë komuniste. Këtu nuk përfshihen shkrimtarët më të rinj komunistë që dolën në skenë pas instalimit të pushtetit komunist. Ata mund të trajtohen në një artikull tjetër, ku do të shihet se nuk janë në gjendje të krahasohen me figurat më të vjetra. Por, para se të vazhdojmë me pjesën e fundit të kësaj vepre, duhet të përmendim një grup shkrimtarësh shqiptarë që bënë çmos për t’u pajtuar me komunizmin, në mënyrë që të mos pësonin të njëjtin fat si kolegët e tyre. Do të përqendrohemi në katër figura të njohura, dy më të mëdhenj dhe dy më të rinj: Ali Asllani dhe Lasgush Poradeci, Vedat Kokona dhe Nexhat Hakiu.

Ali Asllani nga Vlora, autori i Hanko Halla (Tezja Hanko), një nga poezitë më karakteristike të letërsisë shqipe, e cila mbahet mend për përmbajtjen e saj folklorike dhe vlerën e saj të brendshme artistike, solli disa shkëndija jete në letërsi në vitin e stuhishëm të vitit 1944. Ato u shuan me ardhjen e komunizmit. Ai pushoi së shkruari, por u kursye nga komunisti, pa dyshim për shkak të moshës së tij të shtyrë.

Lasgush Poradeci , poeti më i mirë lirik i Shqipërisë, “mjellma e Liqenit të Ohrit”, ka heshtur prej kohësh. Disa nga poezitë e tij u shfaqën gjatë pushtimit italian, por ato ishin hermetike dhe të thata, një pasqyrim i zbehtë i magjisë së pastër dhe të rëndë të lirikave liqenore të rinisë së tij. Muza e tij u zhduk plotësisht nën komunizëm. Dikush dëgjon për të herë pas here si përkthyes. Ishte Poradeci ai që përktheu Evgeni Onjeginin, ndoshta përkthimin më të bukur të bërë ndonjëherë në shqip, me përjashtim të versionit të Fan Nolit të Rubaijat të Omer Khajamit.

Shkrimtari i tregimeve të shkurtra dhe poeti, Vedat Kokona , ishte një nga figurat kryesore të letërsisë para-komuniste, i njohur për origjinalitetin e ideve të tij dhe gjuhën e tij elegante të modeluar sipas klasikëve francezë. Ai ka përkthyer disa vepra dhe kohët e fundit ka botuar disa poezi, për t’i paguar haraçin e tij komunizmit.

E njëjta gjë mund të thuhet edhe për Nexhat Hakiun , autorin e Këngët e Zamares , i cili, me një vrull rinor, u zhyt në burimin gjithmonë të gjelbër të vargjeve popullore, për të krijuar melodi unike me nuanca dhe ngjyra të papritura. Fyellat e tij janë dëgjuar përsëri kohët e fundit, megjithëse në mënyrë të paqartë, por mjaftueshëm për të treguar se ai është ende gjallë. Megjithatë, tingujt që ato përcjellin janë nga një instrument i prishur.

Shumica dërrmuese e shkrimtarëve shqiptarë, të vjetër dhe të rinj, e hodhën poshtë dhe refuzuan t’i nënshtroheshin komunizmit. Kundërshtimi ishte më i fortë midis gegëve të Shqipërisë veriore, përreth Shkodrës.

Dekani i shkrimtarëve shqiptarë, Ndoc Nikaj , vdiq në një burg të Shkodrës. Ai lindi në vitin 1864 dhe u burgos në vitin 1946 kur ishte tetëdhjetë e dy vjeç. Është e vështirë të imagjinohet në atë moshë se ai, sipas aktakuzës standarde, po komplotonte për të “përmbysur qeverinë me forcë”. Ai sigurisht që nuk e mirëpriti komunizmin, dhe kjo ishte një arsye e mjaftueshme që komunistët ta kishin të kalbur në burg. Ata harruan faktin se ky njeri dikur kishte botuar gazetat shqipe Bashkimi dhe Besa Shqiptare dhe ishte autori i romaneve të para të shkruara ndonjëherë në shqip, Bukurusha , Bërbuqja , Shkodra e Rrethuar , Tivari i marrë (Tivari i kapur) etj. dhe gjithashtu, në fund të shekullit të kaluar, botoi historinë e parë të Shqipërisë.

Një shkrimtar tjetër, dhe një nga më të vjetrit shkodranë, Vinçenc Prendushi [Vinçenc Prennushi], vdiq në burgun e Durrsit në vitin 1949. Ai ishte një figurë shumë e respektuar në letërsinë shqipe, menjëherë pas Gjergj Fishtës dhe Ndre Mjedës. Vargjet e tij, të mbledhura në vëllimin Gjethe e lule , janë ato të një shpirti të butë në harmoni me natyrën dhe japin prova të dashurisë së tij për të gjitha krijesat dhe të dhembshurisë së tij për vuajtjet e tyre, shumë në përputhje me mësimet e njeriut të shenjtë të Asizit, i cili themeloi urdhrin të cilit i përkiste Prendushi. Në raste të tjera, ndjenjat patriotike të këtij prifti françeskan dhanë shkas për thirrje për të mbrojtur vendin, për të shpëtuar tokën shqiptare. Lirikat e Prendushit burojnë nga populli, nga i cili ai mori frymëzimin e tij. Në poezi të tilla si Vajza Shqiptare (Vajza Shqiptare), ai është aq në harmoni me poezinë gojore sa njerëzit i dinin përmendësh. Së bashku me një tjetër françeskan shqiptar, Shtjefën Gjeçovin, Vinçenc Prendushi mbahet mend për nismën e mbledhjes sistematike të folklorit shqiptar. Ky material siguroi bazën për periodikun françeskan Hylli i Dritës (Ylli i Ditës). Në Sarajevë në vitin 1911, ai botoi Kângë Popullore Gegënishte , një nga vëllimet themelore të folklorit shqiptar. Ai ia kushtoi jetën shkrimit, duke përshtatur drama si E Trathtuemja (I Tradhtuari) dhe duke përkthyer romane të njohura si Quo Vadis dhe Le mie prigioni (Burgjet e Mia), dhe poema si Dreizehnlinden nga Weber. Asnjë nga këto vepra nuk ishte në shërbim të komunizmit dhe ai refuzoi t’u jepte mbështetjen e tij. Ky ishte gabimi i tij, gabimi i tij i vetëm. Vinçenc Prendushi, siç dihet mirë kudo, nuk kishte kurrë të bënte me politikën.

Nikaj dhe Prendushi vdiqën të dy në burg. U ekzekutuan Lazër Shantoja, Anton Harapi dhe Ndre Zadeja. Kush ishin këto figura të fundit?

Lazër Shantoja ishte një nga burrat më të admirueshëm në vend, një figurë me shije të rafinuar dhe talent mbi mesatar. Ai nuk shkruante rregullisht, por kishte më shumë zakon të kompozonte sipas dëshirës. Veprat e tij letrare u botuan në periodikë të ndryshëm si kujtime, përshtypje dhe diskutime, zakonisht të gjalla me humor të këndshëm dhe tipik shkodran. Ai shkroi gjithashtu disa poezi të bukura dhe ishte një nga përkthyesit më të mirë. Nga gjermanishtja, ai përktheu Lied von der Glocke të Schiller-it , pjesë nga Faust dhe, në veçanti, epikën e vargjeve Hermann und Dorothea të Goethe-s . Shantoja mund t’i ketë dhënë fashizmit mbështetjen e tij morale dhe unë nuk dua ta justifikoj këtë. Por unë jam kundër praktikës makiaveliane të gjykimit të shkrimtarëve vetëm sipas kritereve politike dhe të mos bërjes së dallimeve të nevojshme, për hir të objektivitetit, midis njeriut dhe artistit, midis vlerave etike dhe estetike.

Anton Harapi , një tjetër françeskan, është ndër shkrimtarët më të mirë shqiptarë, i njohur për vepra të tilla si Valë mbi valë (Valë mbi Valë), me leksione të fuqishme dhe magjepsëse. Leksionet konsiderohen si një zhanër letrar dhe me to, At Anton fitoi vendin e tij në letërsinë shqipe. Leksionet e tij më mbresëlënëse janë ato me tema kombëtare. At Anton Harapi është pra më shumë sesa thjesht një shkrimtar, ai është një nga figurat e mëdha të nacionalizmit shqiptar. Fjalët fisnike të At Antonit në mbrojtje të atdheut, të thëna në prill të vitit 1939 në prani të Ministrit të Jashtëm italian, nuk do të harrohen kurrë nga shqiptarët.

Me Shantojën, komunistët kishin një figurë që mund ta ndotnin dhe denigronin me urrejtjen e tyre, dhe me Anton Harapin, kishin dikë që mund ta njollosnin dhe ta quanin regjent kuisling. Edhe pse nuk bindën askënd, ata mund ta njollosnin atë sepse mbajti kryqin në një moment kritik të historisë së Shqipërisë. Por çfarë mund të gjenin për të thënë për Ndre Zadejën, një tjetër viktimë të tyre?

Ndre Zadeja nuk u përfshi kurrë në politikë. Ai e kaloi jetën në shërbim të fesë së tij dhe në shkrimin e librave shqip. Ndër këto të fundit janë dramat e së kaluarës së Shqipërisë, në të cilat ai lëvdonte virtytet e kombit shqiptar dhe shpirtin e tij të rezistencës kur ishte i shtypur, por jo i pushtuar nga pushtimi i huaj – italian apo turk. Shpirti i tij patriotik ishte i veshur me një “patos” që rrallë gjendet midis shkrimtarëve. Ndre Zadeja kompozoi melodrama shqipe në stilin e Fishtës. Kur interpretoheshin, Ora e Shqipnisë (Zana e Mirë e Shqipërisë), Hijet e Zeza (Hijet e Errëta), Rrethimi i Shkodrës (Rrethimi i Shkodrës), Ruba e Kuqe (Shamia e Zezë) dhe Rozafa (Rozafa) gjithmonë merrnin duartrokitje të zjarrta. Ai ishte një shkrimtar i talentuar dhe një patriot i madh. Familja e tij shpesh u jepte strehë nacionalistëve shqiptarë që persekutoheshin nga komunistët. Dhe për këtë arsye, ata e dënuan me vdekje.

Komunistët shqiptarë e zhvilluan luftën e tyre nën moton e antifashizmit. Por shumë antifashistë shqiptarë ranë në burg ose u ekzekutuan prej tyre. Ka shumë shembuj të tjerë si ata të dhënë më sipër. Ndër shkrimtarët e tjerë që vuajtën janë: Nikollë Mazrreku, Gjon Shllaku, Manush Peshkëpia, Musine Kokalari, Kol Prela, Izet Bebëziqi dhe Qemal Draçini. Lista e plotë do të zinte shumë vend.

Përveç shumë shkrimeve të tjera me vlerë, Nikollë Mazrreku (i njohur edhe si Nik Barcolla) e ngriti zërin me guxim kundër pushtimit italian në broshurën e tij të arsyetuar mirë Skandali Cordignano (Skandali i Cordignanos). Ai u burgos nga komunistët. Një figurë tjetër fetare, Hafiz Ibrahim Dalliu , autor i shkrimeve të ndryshme dhe botues i gazetës satirike Grenzat e Kuqe (Grerëzat e Kuqe), që u botua gjatë regjencës së parë, ndërroi jetë në një burg komunist.

Pas pushtimit italian, Gjon Shllaku mori përsipër botimin e revistës së njohur françeskane Hylli i Dritës . Ai kishte marrë doktoraturën në filozofi në Universitetin e Louvain-it. I stërvitur me një dozë të mirë kulture dhe vitaliteti në stilin e Gjergj Fishtës, At Gjon i dha Hyllit të Dritës një ton më personal. Gjon Shllaku shprehu kundërshtimin e tij ndaj fashizmit. Faqet e Hyllit të Dritës përfshinin herë pas here thirrje të fuqishme patriotike kundër pushtuesve fashistë, për shembull, artikulli kryesor Asht Toka e Jonë (Është Toka Jonë).

Gjon Shllaku gjithashtu kundërshtoi komunizmin kur ai u përhap në Shqipëri. Hylli i Dritës sigurisht që pushoi së botuari. Atë që nuk mund ta bënte më në shtyp, Atë Gjon vazhdoi ta bënte gojarisht, me fjalimet e tij publike. Ai u arrestua shpejt dhe u qëllua për vdekje në fillim të vitit 1946, i akuzuar si organizatori kryesor i Bashkimit Kombëtar , një organizatë nacionaliste antikomuniste.

Ishte në këtë kohë që një valë terrori përfshiu urdhrin françeskan dhe klerin katolik në përgjithësi. Midis të vrarëve ose të burgosurve ishin shkrimtarët françeskanë Bernardin Palaj, Donat Kurti dhe Viktor Volaj.

Bernardin Palaj u vra. Ai ishte një figurë e madhe letrare, ndër më të mirët. Ai ishte autor i një numri poezish prekëse, të gjitha me një frymë nacionaliste, ndër të cilat ishte edhe “Kosova” , plot muzikalitet. Ai shkroi shumë artikuj të shkëlqyer mbi folklorin dhe zakonet shqiptare. Në vitin 1937, së bashku me Donat Kurtin, ai botoi vëllimin e dytë të ” Visaret e Kombit ” që përfshinte variantet më të mira dhe më të plota të këngëve rapsodike të ciklit të Mujos dhe Halilit, të cilat dy françeskanët i regjistruan pas vitesh të tëra durimi mbledhjeje. Ky libër është një nga monumentet më të mëdha dhe më përfaqësuese të folklorit shqiptar, i barabartë në rang me Kanunin e Lekë Dukagjinit .

Viktor Volaj kaloi edhe kohë në burg. Përveç bashkëpunimit të tij në Hylli i Dritës me kritikë dhe shkrime të tjera, ai ribotoi disa nga veprat më të njohura të Fishtës dhe përfshiu në to shënime leksikore dhe shpjegime mbi metrikat.

Deri këtu, jemi përqendruar te shkrimtarët që ishin anëtarë të klerit. Tani le të kalojmë te shkrimtarët laikë.

Ndër të vrarët janë: Kol Prela, Salahudin Toto, Beqir Çela, Qemal Draçini dhe Manush Peshkëpia.

Kol Prela , një mësues i gjuhës shqipe, bashkëpunoi në Hylli i Dritës me artikuj kritikë. Ai ishte një nga nacionalistët që, i mashtruar nga komunistët, punoi me ta gjatë luftës për çlirim kombëtar. Komunistët e zgjodhën atë si deputet në legjislaturën e parë. Ai ishte një njeri i drejtë, i ndershëm dhe i guximshëm. Kur e kuptoi se çfarë do të thoshte në të vërtetë komunizmi, u kthye kundër tyre dhe foli hapur për zhgënjimin e tij. Këtë e pagoi me këtë jetë.

I njëjti fat pati edhe Salahudin Toto , i cili ishte gjithashtu deputet. Ai ishte inxhinier me profesion dhe i ishte përkushtuar përkthimeve dhe shkrimeve politike.

Beqir Çela , një mësues, fitoi konkursin e vitit 1937 për himnin kombëtar. Ai bëri gjithashtu përkthime nga anglishtja që dolën mjaft mirë. Ai kishte qenë student në Shkollën Teknike Amerikane të drejtuar nga Harry Fultz. Pas çlirimit, zoti Fultz u kthye në Shqipëri si kreu i Misionit Amerikan. Prandaj, Beqir Çela shkoi ta vizitonte. Ky ishte corpus delicti për të cilin Çela u arrestua, u torturua dhe u detyrua të rrëfente gjëra që nuk ishin të vërteta. Ai u ekzekutua më pas (1947) si spiun amerikan.

Qemal Draçini ishte një i ri nga Shkodra i cili, si nxënës i shkollës së mesme, kishte simpatizuar idealet e komunizmit. Më vonë, kur e kuptoi se çfarë po ndodhte përreth tij, ai braktisi “mëkatet e rinisë së tij”. Ai u arrestua gjatë spastrimit të vitit 1946, pas kryengritjes së Postribës. Ata e torturuan egërsisht. Në prag të çmendurisë, ai u mbyt dhe vdiq.

Shkrimet e Qemal Draçinit, tregime të shkurtra dhe kritika letrare, u botuan në periodikë të ndryshëm, veçanërisht në Fryma (Frymëzim). Kjo revistë, e botuar gjatë gjithë vitit 1944 nga Muzafer Pipa, një tjetër viktimë e terrorit komunist, drejtohej kryesisht nga Draçini, i cili ishte përgjegjës për procesin editorial. Periudha filloi me mbështetjen e gjallë të një grupi të rinjsh në Shkodër, por më vonë e zgjeroi bazën e saj për të përfshirë të gjithë vendin. Ndër bashkëpunëtorët e saj ishin: Mitrush Kuteli, Sterjo Spasse, Ali Asllani, Izet Bebëziqi, Arshi Pipa dhe Astrit Delvina.

Manush Peshkëpia ka një histori më vete. Ai u arrestua në ditët e para, u dënua në Gjykatën Speciale të Tiranës dhe u dënua me pesë vjet burg. Ai vuajti katër prej tyre dhe më pas u lirua. Por lirimi i tij përkoi me bombën që u hodh në Legatën Ruse në shkurt të vitit 1951. Siç u mësua më vonë, kjo bombë ishte vendosur nga një anëtar i partisë komuniste. Mbi tridhjetë vetë, të ashtuquajtur “reaksionarë”, u qëlluan në atë rast si hakmarrje. Njëri prej tyre ishte Manushi.

Poezia e Manush Peshkëpisë u botua në revista të ndryshme, veçanërisht në Përpjekja Shqiptare (Përpjekja Shqiptare) të drejtuar nga Branko Merxhani. Ato janë poema të shkurtra, por kristalore, plot me emocione të buta dhe nostalgji. Profesor Maximilian Lambertz përfshiu disa nga vargje të tij në antologjinë e tij Albanisches Lesebuch (Antologjia Shqiptare). Poezia është e mirë, por edhe më e mirë ishte Manush Peshkëpia si person. Ai ishte me mendim të qartë, me zemër të hapur, me prirje pothuajse ungjillore, i paaftë t’i bënte dëm askujt, madje as armiqve të tij.

Edhe më e gjatë është lista e shkrimtarëve shqiptarë që janë ose kanë qenë në burgjet komuniste. Disa prej tyre u dënuan me burgim të përjetshëm, si Etëhem Haxhiademi, Musine Kokalari dhe Kudret Kokoshi.

Etëhem Haxhiademi është dramaturg dhe autor i tragjedive në stilin klasik, si: Ulisi (Uliksi), Akili (Akili) dhe Aleksandri (Aleksandri), si dhe i tragjedive me tema shqipe si Pirrua (Pirro) dhe Skënderbeu (Skënderbeu). Ai përktheu Bukolikët dhe Gjeorgjikët e Virgjilit dhe përpiloi vargje lirike në vëllimin Lyra (Lira).

Musine Kokalari është shkrimtarja më e njohur femër në Shqipëri. Ajo u diplomua në Fakultetin e Letërsisë në Romë në vitin 1942, por filloi të shkruante më herët kur ishte studente, duke botuar vëllimin Siç më thotë Nënua Plakë (Siç më tregon nëna ime plakë), tregime të shkurtra të shkruara në dialektin e saj të lindjes, Gjirokastër. Në vitin 1944, ajo botoi një libër tjetër në të njëjtin stil folklorik. Ajo bashkëpunoi në shumë periodikë me shkrime të ndryshme që dhanë prova të talentit të saj letrar.

Musine Kokalari është gjithashtu një figurë politike. Në vitin 1944, ajo drejtoi gazetën ilegale Zëri i lirisë (Zëri i Lirisë), organ i Socialdemokratëve shqiptarë. Natën e 17 nëntorit 1944, kur Forcat Nacionalçlirimtare hynë në Tiranë, komunistët qëlluan dhe vranë dy vëllezërit e saj. Pikërisht atë ditë, sipas zakonit shqiptar, ajo veshi uniformën e zisë, të cilën nuk e ka hequr që atëherë. Ajo refuzoi të jepte mësim nën regjimin komunist. Kur u arrestua për aktivitet antikomunist në fillim të vitit 1946, ajo mbrojti veten në gjykatën ushtarake në Tiranë, duke mbrojtur gjithashtu idealet e vendit të saj me guxim dhe dinjitet të rrallë. Që atëherë ajo ka kaluar shumë vite në burgun famëkeq të Burrelit, një nga gratë e pakta që u mbajtën atje.

Kudret Kokoshi nga Vlora është një gjyqtar që kreu studimet e mesme dhe universitare në Itali. Ai botoi poezi, veçanërisht me frymë patriotike, në periodikë të ndryshëm ku ndihet ndërthurja e poezisë popullore shqipe nga Labëria dhe letërsisë klasike. Ky stil u iniciua nga Ali Asllani dhe, nën ndikimin e tij, vazhdoi me Manush Peshkëpinë dhe Nexhat Hakiun.

Kudret Kokoshi u dënua me burgim më të gjatë nga të gjithë. Ai u arrestua për aktivitetet e tij nacionaliste nga nazistët në fillim të vitit 1944 dhe u dërgua në kampin e përqendrimit Mauthausen. Në fund të Luftës së Dytë Botërore, ai donte të shkonte në botën e lirë, por u kap nga komunistët jugosllavë dhe iu dorëzua autoriteteve komuniste shqiptare. Që nga ajo kohë, ai është mbajtur në burgun e Burrelit.

Një tjetër shkrimtar që vuajti dhe ende lëngon në burg është Midhat Araniti . Ai shkroi shumë në gazeta dhe periodikë shqipëtarë, dhe drejt fundit, ishte një kontribues aktiv në Revista letrare (Revistë Letrare). Ai përdori dialektin në shkrimet e tij. Nën pseudonimin Rem Vogli, ai botoi skica dhe portrete me humor të këndshëm në dialektin e Tiranës. Pasi kreu një dënim dhjetëvjeçar, Midhat Araniti u dërgua direkt nga burgu i Burrelit në një kamp përqendrimi në Kuç të Kurveleshit.

Në burgun e Burrelit ishte edhe satiriku dhe këngëtari shkodran, Pjetër Gjini . Ai është autor i shumë poezive zbavitëse në stilin popullor, si Malsori në Paris (Malësori Shqiptar në Paris). Ai është gjithashtu autor i shumë këngëve humoristike, si me tekste ashtu edhe melodi, që ishin të njohura në Shqipëri para periudhës komuniste.

Një grup tjetër shkrimtarësh ishin ata që kaluan kohë në burg dhe më pas dolën nga burgu pasi mbaruan dënimet e tyre.

Midis tyre është Gjergj Bubani , një shkrimtar satirik i talentuar, i njohur me pseudonimin Brumbulli , dhe përkthyes nga rumanishtja, në veçanti i Viktor Eftimiut. Bubani dikur kishte drejtuar periodikun Shqipëria e Re në Bukuresht. Midis bashkëpunëtorëve kryesorë të kësaj reviste ishte Dionis Miçaço , autor i kritikave të ashpra dhe disa shkrimeve të bukura përshkruese. Miçaço qëndroi në burg për dhjetë vjet (1947-1957) ku përfundoi sepse, si një gjykatës i ndershëm, përpiqej të ruante një nivel të lartë paanshmërie në punën e tij.

Gjithashtu, për njëfarë kohe u burgos edhe Dhimitër Pasko , i njohur me pseudonimin Mitrush Kuteli. Ai është një nga prozatorët më të mirë, autor i Netë shqiptare dhe i Ago Jakupi , përmbledhje që përmbajnë disa nga tregimet më të mira të shkruara ndonjëherë në shqip. Ai shkroi gjithashtu kritikë letrare dhe disa poezi, si Poema kosovare , dhe përktheu poetin rumun Eminescu në shqip. Në vitin 1944, së bashku me Vedat Kokonën, Sterjo Spasse dhe Nexhat Hakiu, ai ishte në bordin editorial të Revista letrare, një revistë në të cilën bashkëpunonin shumë nga shkrimtarët më të mirë.

Duhet theksuar kalimthi se shumica e atyre që drejtuan ose redaktuan revistat shqipe në vitet e trazuara nga viti 1939 deri në vitin 1944 përfunduan në burg ose u ekzekutuan nga komunistët. Shembuj janë përmendur më sipër nga revistat Hylli i Dritës dhe Fryma , por situata ishte e njëjtë për periodikun e njohur shkodran Leka , redaktori i të cilit, At Dajani, u ekzekutua. Anëtarë të tjerë të bordit, si Mark Harapi dhe Gjon Karma, u burgosën. Sa i përket redaktorëve të Revista letrare , përveç Kutelit, Nexhat Hakiu u burgos për një kohë të shkurtër menjëherë pas çlirimit.

Gjithashtu në burg nga viti 1946 deri në vitin 1956 ishte Arshi Pipa , autori i përmbledhjes lirike Lundërtarë . Në vitin 1944, ai ishte drejtor i revistës letrare mujore Kritika .

Midis të tjerëve të burgosur ishin bashkëpunëtorët e saj: Profesor Selman Riza, një gjuhëtar i njohur shqiptar; Andon Frashëri , ish-redaktor i Dielli-t , organit të federatës Vatra dhe autor i romanit I funtmi i Kastriotëvet (I Fundit i Kastriotëvet); Pashko Gjeçi , një mësues shqiptar, kritik i shkëlqyer letrar dhe një nga përkthyesit më të mirë të poezisë klasike, i njohur për ndjeshmërinë e tij të mprehtë artistike; dhe Astrit Delvina , një nga shkrimtarët e rinj me premtime të mëdha.

Gjithashtu të burgosur ishin: Izet Bebëziqi , një mësues shqiptar, studiues i letërsisë arbëreshe dhe një nga antifashistët e parë, i cili kaloi disa vite në ishullin famëkeq të Ventotene-s; Filip Fishta , një tjetër mësues, filolog dhe studiues aktiv i gjuhës shqipe; Nikollë Daka , përkthyes i letërsisë latine; Gjovalin Ljarja , mësues shqip dhe përkthyes poezie; Mustafa Greblleshi , autor i ri i romanit Gremina e dashurisë.

Ka edhe të tjerë, emrat e të cilëve i kam harruar, dhe këtu po i referohem vetëm shkrimtarëve. Ka edhe figura të tjera në fushën e kulturës, si: Mirash Ivanaj , i cili vdiq në burg në vitin 1953, autor i disa veprave të pabotuara, një nga figurat më përfaqësuese të kulturës shqiptare; Koço Tasi (në burgun e Burrelit), një ekspert ligjor dhe autor i një fjalori të mirë greqisht-shqip, i cili u dënua me burgim të përjetshëm; Donat Kurti (në burgun e Burrelit), mbledhës dhe botues i një vepre themelore të folklorit shqiptar, Prralla Kombtare (Përralla Popullore Kombëtare) me dy vëllime ; dhe Stavro Frashëri , një tjetër ekspert aktiv i folklorit i cili botoi disa vëllime me folklori.

Nuk duhen harruar gazetarët: Akilé Tasi , ish-redaktori i gazetës Dielli (tani në burgun e Burrelit); Fiqri Llagami , redaktor i gazetës Shqipnia (Albania) të botuar në vitin 1944; dhe dy reporterë të njohur, Nebil Çika dhe Aleks Mavraqi , të cilët u kapën dhe u pushkatuan pikërisht në prag të çlirimit të Tiranës.

Ja numri i shkrimtarëve shqiptarë që u persekutuan nga komunizmi: rreth dhjetë të ekzekutuar, pa llogaritur ata që vdiqën në burg, dhe rreth njëzet të tjerë që kaluan vite e vite në burg – disa prej tyre ende po vdesin atje. Është një tragjedi e madhe për një vend të vogël si Shqipëria, kultura e të cilit sapo kishte filluar të lulëzonte.

Por, duke ekzekutuar dhe burgosur shumicën e shkrimtarëve patriotë shqiptarë dhe duke i qortuar të tjerët, udhëheqësit komunistë po zbatonin një strategji specifike që kishin zhvilluar për të shkatërruar elitën intelektuale shqiptare dhe pararojën e saj, shkrimtarët, me qëllim që t’i zëvendësonin ata me klasën e tyre të intelektualëve dhe me shkrimtarët e tyre.

Por çfarë kanë arritur komunistët në letërsinë shqipe në pesëmbëdhjetë vitet që e kanë pasur fatin e Shqipërisë në dorë?

Komunizmi shkaktoi shkatërrime, por nuk ishte i aftë të rindërtonte. Letërsia shqipe është zhdukur. Asnjë shkrimtar i mirë nuk ka dalë nga radhët e komunistëve, dhe ajo që është më domethënëse është se ata që fillimisht treguan talent, tani kanë heshtur. Por duhet ta lëmë këtë për një studim tjetër.

[ Komunizmi dhe shkrimtarët shqiptarë , marrë nga revista e mërgimit Shqiptari i lirë , New York, 29 February 1959, f. 3 dhe 31 mars 1959, f. 2-3. Përktheu nga shqipja Robert Elsie.]