Át Donat Kurti simbas Át Zef Pllumit

Át Donat Kurti simbas Át Zef Pllumit

Nga: Sabri Hamiti

Nyja e Parë: Vendosja

“Tek Donat Kurti është vjollca e shkronjave shqipe”. Ky është vendosja e krijuesit dhe personazhit të tij, bazuar në figurën e vjollcës. “Lulja e vogël me një aromë aq të fortë sa varet mbi shkurre dhe gjemba”.

Vjollca, e cila nuk bie në sy si zambaku, luleradhiqja dhe karafil, por përfaqëson krijuesin Át Donat Kurti i cili nuk punon për lavdi, por për të nxjerrë në dritë mendimin estetik, etik dhe filozofik të shqiptarëve përmes këngëve dhe përrallave shqipe. Në këtë këndvështrim, Kurti është një krijues letrar dhe kulturor, duke treguar talentin dhe njohuritë e tij për të kaluar artin letrar nga gjuha e folur në gjuhën e shkruar.

Nyja e Dytë: Gjykimi

Át Zef Pllumi, i cili “jeton vetëm për të më treguar”, paraqet dramën e Át Donat Kurtit, kur më 15 janar 1948, në zyrat e “Hyllit të Dritës” në Kuvendin Françeskane, i cili ishte shndërruar në një burg të tmerrshëm torturash dhe vdekjesh, ku zhvillohej gjyqi ushtarak kundër dhjetë klerikëve të akuzuar. Pas kërkesës së prokurorit, i cili do të kërkonte vdekjen e tij, ÁtDonat Kurti thotë: “Nuk më bën përshtypje as vdekja dhe as burgu, por më vjen keq që puna mbeti përgjysmë. E kalova tërë jetën time, gjithë talentin tim vetëm për t’i shërbyer popullit shqiptar, pavarësisht sakrificave dhe privimeve”.

Juria është e shtangur, kryetari ndërpret: “Kur luftuat, çfarë bëtë për njerëzit që mburren me ato vepra që ne nuk i dimë?”. ÁDonat Kurti: “Është e qartë se nuk dini asgjë.” Arma ime është stilolapsi me të cilin kam mbledhur këngët më të bukura të kombit dhe përrallat më të bukura kombëtare. Nëse më jepni vdekjen, e gjithë puna mbetet përgjysmë”. Át Zef Pllumi dëshmon se juria dukej si fëmijë para mësuesit. Për të vërtetuar se dënimi ishte burgim i përjetshëm, i cili më vonë u ndryshua në 25 vjet.

Nyja e Tretë: Dorëshkrim

Át Zef Pllumi dëshmon se në fondin e dorëshkrimeve të lënë nga Át Donat Kurti shfaqen 37 vepra: fetare, arsimore, letrare, gjuhësore, folklorike. Këto dorëshkrime janë ruajtur me besnikëri nga fshatari Mark Hiluku, duke i zhvendosur ato fshehurazi për t’i shpëtuar syve kureshtarë të spiunëve. Jemi këtu me çështjen dramatike të dorëshkrimeve të letërsisë shqipe që për shekuj e vite nuk e kanë parë dritën e botimit dhe çështja vazhdoi të ishte fatale edhe për brezat e tanishëm.

Át Zef Pllumi tregon se nuk ka qenë në gjendje t’i lexojë të gjitha ato vepra, por vlerëson se tre janë veprat më të rëndësishme të Kurtit: 1. Vizione të kombit, 2. Përralla kombëtare, 3. Testamenti i Riut (dorëshkrim i pabotuar). Visaret e kombit për kangë kreshnikësh, si dhe legjendat; Përrallat kombëtare, të mbledhura nga populli, por stili është i Át Donat Kurtit dhe proza ​​shqipe mund të jetë krenare për to.

Të dyja të vlerësuara si vepra madhore të letërsisë shqipe, por edhe të lëna mënjanë nga diktatura: “Për fat të keq, për shkak të urrejtjes sektare për genishët, si dhe luftës së vazhdueshme kundër virtyteve të lashta të Besës dhe Burrní-t”. Ende Át Zef Pllumi ka parasysh stilin, veprën krijuese të mjeshtrit të krijimtarisë letrare shqipe, kur vepra kanonike popullore merr domosdoshmërisht ngjyrën e autorit në aktin e kulturës së shkruar.

Nyja e Katërt: Dhiata e Re

Kjo vepër kanonike e Krishterimit u përkthye nga Át Donat Kurti nga latinishtja në shqip, në burgun e Burrelit gjatë katërmbëdhjetë viteve të qëndrimit të tij atje, një tekst i cili është bërë themeli i gjuhës së tyre të shkruar në shumë kultura. Át Zef Pllumi shpjegon për këtë situatë: “Është një histori njësoj si ajo e katakombeve”.

Është i vetmi libër që kishte hyrë fshehurazi në burgun e Burrelit. Përkthyesi nuk e dorëzoi kurrë librin, por e fshehu me të tjerë nën mbulesat e librave të Leninit. Fletët e përkthimit u ruajtën për shumë vite dhe u nxorën fshehurazi nga burgu. Pas lirimit nga burgu, përkthyesi ende nuk ishte i kënaqur me përkthimin e tij të bërë në rrethana të jashtëzakonshme dhe vazhdoi të punonte për përmirësimin e tij, të cilit ÁtZef Pllumi i shton: “Mund të them pa dyshim se ky është përkthimi më i mirë në gjuhën shqipe deri më tani”.

Nyja e pestë: Prozë gege

Át Zef Pllumi këmbëngul se kur të botohet ky përkthim, “do të konsiderohet proza ​​letrare më e bukur e gjuhës greke gjatë këtyre viteve”, ai gjithashtu e lidh vonesën në botimin e përkthimit me pengesat e klerit katolik kosovar, i cili nëpërmjet autoriteteve të Vatikanit ka penguar përdorimin e gjuhës shqipe në librat fetarë. I shkurtër dhe i mprehtë, Át Zefi dëshiron të shpërndajë mjegullat politiko-fetare që prekin çështjet e idiomave letrare, madje edhe në librat kanonikë.

Nga ana tjetër, ai ngre çështjen e domosdoshmërisë së përdorimit të idiomave, veçanërisht në tekstet në prozë. Këtu ai thekson me hollësi se çështja e statusit të idiomave letrare vërtetohet para së gjithash në prozë. Venerimet e tij shkojnë edhe më tej, prandaj ato kanë brenda vlerësimet e këtij zhanri në sistemin e letërsisë së shkruar, i cili gjithashtu duket se është i një niveli krejtësisht të ndryshëm nëse marrim parasysh shkrimet në prozë të rrethit kulturor të françeskanëve shqiptarë.

Nyja e Gjashtë: Françeskani i Madh

Në këtë logjikë vlerësimi, ÁtZef Pllumi, Át Donat Kurtin, i lindur në Shkodër në vitin 1903, e bën atë pjesë të dymbëdhjetë qendrës më të rëndësishme të intelektualëve në historinë e kulturës shqiptare, nën drejtimin e Át Gjergj Fishtës, ku ai me urdhër të Át Pashk Bardhin, ënt Palin, ënt, Palin, Gjergj Shtaj, Vinçenc Prenushin, át Marin Sirdanin, át Anton Harapin, át Justin Rrota, át Bernardin Palajn, át Benedikt Demën, át Athanas Gegajn át Gjon Shllaku.

Është e natyrshme që studiuesi Át Zef Pllumi sheh edhe françeskanë të tjerë në panteonin kulturor shqiptar, më herët a më vonë, por ai ka të drejtë me veten sepse këtu flet me kujtesë dhe dëshmi, kryesisht për njerëzit që i ka njohur vetë. Prandaj, njerëz shembullorë shqiptarë dhe të huaj si: Norbert Jokl, Eqrem Çabej, Lazër Shantoja, Krist Maloki, Filip Fishta etj., hyjnë në panteonin e tij të kulturës shqiptare si bashkëpunëtorë.

Nyja e Shtatë: Rrno vetëm për të ma treguar

Át Zef Pllumi e përfundon shkrimin e tij për Át Donat Kurtin, nga viti 1993: “Kisha shumë për të shkruar për Át Donatin. Sot, mbetet detyra jonë të bëjmë një përpjekje për t’i nxjerrë përsëri këta autorë nga bodrumet, ku janë rrëzuar, për t’i shfarosur dhe për t’ua dhënë të rinjve që të vazhdojnë veprën e tyre të madhe në dobi të popullit shqiptar”.

Një pjesë e testamentit kulturor të Át Zef Plumit realizohet tani me botimin e veprave (gjithashtu në dorëshkrim) të Át Donat Kurtit në shtëpinë botuese françeskane, të cilën ÁtZefi e kishte rinisur gjatë jetës së tij. Edhe ai vetë ishte i pushtuar përjetësisht nga dëshira për të shkruar dhe për të dëshmuar. Ai ia doli ta bënte këtë me shkrime humaniste, autobiografike, dëshmuese, prohistorike dhe letrare. Dëshmia më e mirë është vepra e tij kapitale “Rrno only per me tregue”, e cila lidh dy shekuj letërsie shqipe. Një vepër e kurorëzuar tashmë si një nga kryeveprat letrare në prozën greke.

E përkthyer në gjuhët kryesore evropiane, vepra vlerësohet si një diskurs themelor i letërsisë së burgjeve dhe llogoreve, i dëshmuar në botën shqiptare. Át Zef Pllumi, le të na lejohet të themi sot dhe këtu, për ne, është Françeskani i Madh. Prandaj, veprat e tij, të cilat janë ende në dorëshkrim, duhet të botohen të plota, pa asnjë shkurtim.