8 letra të panjohura të Skënderbeut me sulltanët dhe me Papën

Nga Mark Palnikaj

Mbi jetën dhe veprimtarinë e Skënderbeut, sipas disa studiuesve, janë shkruar mbi 1500 vepra në formën e jetëshkrimeve dhe librave të ndryshëm. Numri i studimeve të botuara me raste përvjetorësh në gazeta dhe revista në gjuhë shqipe dhe të huaja është aq i madh sa nuk mund të japim as me afërsi një vlerësim për to. Nëpër arkivat e ndryshme në dhjetëra shtete në botë ka një numër shumë të madh dokumentesh të botuara ose edhe që presin studiuesit e ndryshëm për të bërë publikimin e tyre.

Në botimet e disa studiuesve shumë herë është shkruar “Po paraqesim një dokument të pa njohur më parë” dhe pastaj vazhdohet me komente për dokumentin. Sipas mendimit tim, është një gjë shumë e vështirë të gjendet ndonjë dokument i panjohur sepse arkivat janë kthyer mbarë e prapë me mijëra herë qysh nga koha e Skënderbeut. Por sipas mendimit tim, më e drejtë do të ishte të thuhej “po botojmë një dokument që mendojmë të mos jetë i botuar më parë”. Sepse mund të ketë dokumente të pabotuara por, dokumente të panjohura, është shumë e vështirë të gjenden.

Në këtë libër që po botojmë me rastin e 550 vjetorit të vdekjes së Skënderbeut, do ju prezantojmë disa dokumente që për shumë njerëz dhe studiues mund të jenë të panjohura më parë, së paku në gjuhën shqipe. Botimi me figurë i dokumenteve ose anastatik siç ju pëlqen disave ti quajnë, krijon mundësinë e korrigjimit të gabimeve që studiuesit joshqiptar bëjnë rëndom gjatë përpunimit të dokumenteve që kanë të bëjnë me historinë e vendit tonë. Edhe pse një kontribut fare modest, po ju paraqesim disa dokumente nëpërmjet këtij botimi, me shpresë se mund të hedhim pak dritë mbi veprën e Heroit tonë Kombëtar.

Sivjet mbushen 550 vjet nga vdekja e Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Me rastin e kremtimit të këtij përvjetori në Trojet tona Kombëtare dhe në diasporë ku banojnë shqiptarë, po kryhen aktivitete të shumta dhe të shumëllojshme, në kujtim të kësaj ngjarjeje dhe për të bërë të njohur në botë edhe më shumë emrin e këtij burri shteti me përmasa botërore. Me këtë rast, mendova që të sjell para publikut disa dokumente të pabotuara më parë, që bëjnë fjalë për letërkëmbimin e tij me Sulltan Muratin II dhe me Sulltan Mehmetin II.

Gjatë kërkimeve në fondin e dorëshkrimeve të vjetra në Bibliotekën Mbretërore të Napolit (Biblioteca Nazionale “Vittorio Emanuele III” di Napoli, già Reale Biblioteca Borbonica), kemi vënë re që gjendeshin disa dokumente që kishin të dhëna për Shqipërinë. Përveç materialeve që po kërkonim, në treguesin e fondeve, kishte edhe një përmbledhje me letërkëmbime të Skënderbeut dhe një album me harta të shek. XVII, që kishin të dhëna për vendin tonë.

Me rastin e këtij përvjetori, kontrolluam se çfarë përmbante ky dokument dhe cila ishte rëndësia e tij për historinë e Shqipërisë. Mbasi jemi konsultuar me specialistë të kësaj periudhe historike në Tiranë dhe në Prishtinë, ata ishin të mendimit që duhet ishte publikuar edhe më parë ky dokument.

Mbas kërkimeve në librat ku janë publikuar dokumente dhe fonde për Historinë e Shqipërisë, nuk gjetëm që emri i këtij fondi dhe i këtij dokumenti të ishte i shkruar në ndonjë publikim. Për këtë arsye ju vumë punës për transkriptimin (rishkrimin) e përmbajtjes së tij. Me ndihmën e punonjësve të paleografisë së kësaj biblioteke, bëmë një transkriptim  të plotë të tij.

Na dukej e pamundur që ky dokument me një rëndësi të tillë të mos ishte publikuar më parë. Dhe kishim pasur një farë të drejte. Një kopje e këtij dokumenti, i shkruar nga një tjetër kopjues, me disa ndryshime gjendej në Arkivin Sekret të Vatikanit dhe ishte publikuar më përpara nga studiues të tjerë në revistën “Hylli i Dritës” *)Italo Sarro, “Hylli i Dritës”, Nr. 3, Shkodër 2010, f. 147. Edhe në librin e Marin Barletit “Historia e Skënderbeut” dhe në disa libra të tjerë ishin të përfshira disa prej të dhënave të këtij dokumenti, të shkruara me ndryshime të theksuara.

Për të patur një arsyetim më të drejtë mbi këto letra, morëm nga Arkivi Sekret i Vatikanit kopjen që gjendej aty. Ajo ishte e ruajtur mirë, mund të lexohej kollaj dhe transcriptimi mund të bëhej pa ndonjë vështirësi. Për habinë tonë, vumë re që në revistën “Hylli i Dritës”, transcriptimi i kësaj letre kishte disa ndryshime me kopjen origjinale. Lexuesi mund të bindet për këtë duke bërë krahasimin midis kopjes origjinale që po publikojmë dhe shkrimit në revistën “Hylli i Dritës”.

Në Arkivin Sekret të Vatikanit morëm edhe një letër të Skënderbeut nisur nga kisha e Shën Mërisë në Kepin e Rodonit me datë 29 tetor 1463. Kjo letër ruhet në fondin Cam. Ap. Div. 30. ff. 143r-v. Letra është e shkruar në gjuhën latine dhe është e vulosur me vulat e noterit dhe të Skëndërbeut. Aty shkruhet se Martin Muzaka caktohet si ndërmjetës në komunikimin midis shtetit të Skendërbeut dhe shtetit të Papës.

Transcriptimin e kësaj letre nuk e kemi bërë por kemi vendosur përkthimin e sajë në gjuhët italjane dhe shqipe. Lexuesi mund ta lexojë letrën edhe në original, nëse ka dyshime për saktësinë e përkthimeve.

Vendosëm të bëjmë një botim anastatik të këtyre letrave për këto arsye:

Së pari, dokumenti i Bibliotekës Mbretërore të Napolit, nuk ishte publikuar asnjëherë më parë. Punonjësit e kësaj biblioteke nuk kishin asnjë të dhënë se dikush para nesh të ishte marrë me botimin e plotë apo të pjesshëm të tij.

Së dyti, dokumenti që gjendet në Arkivin Sekret të Vatikanit nuk është publikuar në mënyrë anastatike, por vetëm i transkriptuar. Përveç kësaj, përmbajta e kësaj kopje të publikuar na rezultoi që ka ndryshime me atë që po publikojmë nga biblioteka e Napolit, të cilat do t’i shpjegojmë më poshtë në këtë punim.

Së treti, nga studimi i “Historisë së Skënderbeut” të Barletit dhe të veprave të tjera që do të trajtohen më poshtë, nuk mund të informohemi se nga cilat burime i kanë marrë ata të dhënat që përshkruhen në veprat e tyre. Në shumicën e rasteve, as Barleti, as botuesit e tjerë nuk bëjnë shënime sqaruese për të dhënë burimin e informacioneve që japin. Por nga leximi me kujdes i veprës së Barletit, del plotësisht e qartë se ai është mbështetur mbi dokumente arkivore për të shkruar veprën, edhe pse burimet nuk i ka shënuar. Bile, ai arrin deri aty sa kritikon historianët e kohës që nuk kanë shkruar kronika për aktivitetin e Skënderbeut në luftimet në ndihmë të Ferdinandit të Napolit. Duke folur në lidhje me këtë temë, ai ka shkruar: “Prandaj unë, që ta them haptazi të vërtetën, nuk mund të mos çuditem në këtë rast dhe të mos zemërohem me mosmirënjohjen e shkrimtarëve kundrejt burrave të famshëm, të cilët, megjithëse kësaj lufte i kanë dalë hakut me zell të madh nga çdo anë, për Skënderbeun s’gjej të kenë thënë asnjë fjalë, sikur ai të mos kishte qenë mbështetja më e madhe e kësaj lufte dhe shpëtimtari dhe çlirimtari i vetëm, që të flas kështu, i asaj mbretërie dhe shpagimtari i vetëm i lirisë mbretërore.”*)Marin Barleti, Historia e Skënderbeut, botim i tretë, Tiranë 1983, f. 524

Nga paragrafi i mësipërm, në mënyrë jo direkte, kuptohet se ai për të shkruar “Historinë e Skënderbeut” është mbështetur mbi dokumente, të cilat i ka përdorur dhe del krejtësisht e qartë, se për të shkruar librin e tij, Barleti, nuk ka shkruar një roman, siç është akuzuar në disa shkrime të kritikëve të librit të tij, por ka prezantuar një biografi historike, të mbështetur fort mbi dokumente, edhe pse, ndoshta sipas metodave që janë përdorur në atë kohë, ai nuk i ka vendosur fusnotat për referencat e dokumenteve nga i ka marrë të dhënat.

Besoj se edhe letrat për të cilat po flasim në punimin tonë, ai i ka pasur të shkruara në origjinale dhe nuk janë marrë në formën e gojëdhënave, nga bashkëkohësit dhe bashkëluftëtarët e Skënderbeut.

Së katërti, në dosjen arkivore që ruhet në Napoli ne nuk mund të marrim informacion se ku ndodhet origjinali i tij, dhe prej nga është kopjuar kopja që ruhet aty. Sipas historianëve që kanë shkruar për Skënderbeun, ai ka zotëruar 4 gjuhë të huaja. Ne nuk e dimë se në çfarë gjuhe kanë qenë të shkruara këto letra në origjinalet e tyre. Ky letërkëmbim mund të jetë bërë në gjuhët osmanishte, latine, greke, sllave apo italiane. Kjo është shumë e rëndësishme, nëse marrim në konsideratë që përkthimi nga njëra gjuhë në tjetrën në atë kohë ka qenë një punë jo e lehtë dhe për këtë arsye dokumentet mbas përkthimeve, nuk ruajnë besnikërisht formën origjinale të tyre por u nënshtrohen shpesh herë perifrazimeve, apo edhe plotësimeve. Gjatë përkthimit të një dokumenti ruhet pak a shumë ideja kryesore ose mendimi i shprehur në variantin origjinal, pa bërë përkthimin besnik të dokumentit. Dhe ne nuk jemi në gjendje të japim një vlerësim të saktë se sa janë ato të përafërta me origjinalin por vetëm mund të hamendësojmë. Edhe Barleti nuk e ka shkruar burimin e informacionit se nga cila gjuhë i ka përkthyer.

Në komentin e revistës “Hylli i Dritës”, në hyrje të publikimit të kopjes nga Arkivi Sekret i Vatikanit është shkruar se “letrat e transkriptuara janë përkthim i lirë i atyre që janë cituar nga Marin Barleti në librin “Historia e Skënderbeut”, mbasi të dhënat dhe përmbajtja përkojnë me njëra tjetrën”. (Le lettere transcritte sono la libera traduzione di quelle riportate da Marino Barlezio nella “Vita di Scanderbeg”, perché date e contenuti coincidono.) *)Italo Sarro, “Hylli i Dritës”, Nr. 3, Shkodër 2010, f. 147

Ne nuk jemi të këtij mendimi sepse në disa botime të tjera kemi gjetur të shkruar përmbajtjen e këtij dokumenti dhe ngjashmëria është më e madhe me këto se me ato të Barletit.

Nuk jemi në gjendje të themi se nga janë marrë kopjet që po paraqesim të fotografuara, sepse ato nuk janë njëlloj komplet, as me kopjen e publikuar të Arkivit Sekret të Vatikanit, as me variantet e tjera të publikuara. Nëse kopjet që po paraqesim ne janë “një përkthim i lirë i atyre që janë cituar nga Marin Barleti”, i bie që ne po paraqesim në gjuhën shqipe një dokument i cili në origjinal mund të ketë qenë i shkruar në gjuhën osmanishte ose greqishte dhe më vonë është përkthyer nga Barleti në gjuhën latine, pastaj më vonë është përkthyer nga kopjuesit e tij në gjuhën italiane. Ne po e paraqesim të përkthyer nga gjuha italiane në atë shqipe. Pra i bie që dokumenti të jetë i përkthyer tre herë mbas variantit origjinal, dhe specialistët e përkthimit e dinë fare mirë se çfarë ndodh në raste të tilla. Ndryshimi midis origjinalit dhe përkthimit të fundit mund të rezultojë shumë i madh.

Së pesti, nga një studim dhe krahasim i vëmendshëm i faqeve të transcriptuara të të dy kopjeve të dokumenteve arrihet me lehtësi në konkluzionin që kopjuesit e dokumentit nuk kanë kopjuar të njëjtin dokument të shkruar në gjuhë italiane por kanë përkthyer një dokument prej një gjuhe tjetër në gjuhën italiane. Për ne, për momentin, mbetet e panjohur se nga cila gjuhë është përkthyer dokumenti nga kopjuesit, por duket qartazi se ata nuk kanë bërë një kopjim por një përkthim dhe bie poshtë pretendimi se ky dorëshkrim është kopje e shkrimeve nga libri i Marin Barletit, “Historia e Skënderbeut”. Në librin “Historia e Skënderbeut” të Marin Barletit, botimi i tretë, (f.122-129), i ka plot 7 faqe, dallim ky, jo vetëm i dukshëm, por edhe mjaft domethënës. Përse?! Sepse shkruesit e këtyre dorëshkrimeve, mbas gjasës, mund të mos e kenë njohur atë fjalim në detaje. Në dorëshkrimet që ne po paraqesim, ai fjalim   ka vetëm 20 rreshta. Në librin e  M. Barletit fillimi i fjalimit është : “Etër dhe princër fort të nderuar”, ndërsa tek Dorëshkrimet e paraqitura   është: “Zotërinj të lartë dhe Etër të nderuar”. Thuajse e njëjta përmbajtje, por me rendin e fjalëve të ndryshëm.

Edhe pjesa tjetër e tekstit, ato 20 rreshta që i kanë dokumentet e paraqitura, kanë ngjashmëri me fjalimin e Skënderbeut, të shkruar prej M. Barletit, por fjali të njëjta nuk ka. Madje, në ndonjë rast ka edhe dallime të papajtueshme. Për shembull, tek dokumentet dorëshkrime, Skënderbeu u kërkon princërve të mbledhur në Lezhë që, nëse nuk duan të luftojnë kundër Sulltanit, të paktën të rrinë mënjanë, duke mos i ndihmuar turqit. Ndërsa tek varianti i M. Barletit nuk haset askund ky mendim.

Letra që sulltan Murati II i dërgon Skënderbeut, f. 165-168, ka 3 faqe, ndërsa ajo që është shënuar në dokumentet dorëshkrim, ka vetëm 34 rreshta.

Nuk ka asnjë arsye të mendohet që të kopjohet dhe të rishkruhet me dorë një punim që është i botuar në mijëra kopje në shtypshkronjë dhe të mos ruhet një kopje origjinale e librit nga shtypshkronja. Jemi më tepër të prirë të mendojmë se kopjet e këtyre letrave, qoftë kopja nga Napoli, qoftë ajo nga Vatikani, janë marrë nga kopje të letrave origjinale, ndoshta edhe të dëmtuara nga koha, dhe nga ky shkak, kemi ndryshime në të tëra format e publikuara. Letra e nisur nga Kepi i Rodonit të cilën po e paraqesim, është e shkruar në gjuhën latine dhe nuk është kopje por është letër origjinale e ruajtur në Arkivin Sekret të Vatikanit.

Besojmë se lexuesit mund të kenë interes të shikojnë kopje të këtyre dorëshkrimeve dhe mund të nxjerrin ndonjë konkluzion për burimin se nga janë marrë.

Të dhëna për gjendjen e dokumenteve të paraqitur
Njëri dokument është marrë nga Biblioteka Mbretërore e Napolit, fondi Ms. I, E, 17, faqet 14v deri 25v. Kopja që po paraqesim, është e ruajtur në gjendje shumë të mirë, pothuajse pa asnjë dëmtim. Është e shkruar në 25 faqe para (r, recto) dhe prapa (v, verso).

Shkrimet janë vendosur në këto faqe:
1. Fjalimi i Gjergj Kastriot Skënderbeut drejtuar Princërve shqiptarë dhe Regjentëve të Venedikut, viti 1443, f. 14v deri 15 v;
2. Letra e Muratit II për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 16 qershor (viti këtu nuk është shënuar por besohet të jetë 1444), f. 15v deri 16 v;
3. Letra e Gjergj Kastriot Skënderbeut për Muratin II, 14 korrik 1444, f. 16 v deri 18 r;
4. Letra e Mehmetit II për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 11 maj 1461, f. 18 r deri 20 v;
5. Letra e Gjergj Kastriot Skënderbeut për Mehmetin II, 30 maj 1461, f. 20 v deri 21 v;

6. Letra e Mehmetit II për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 22 qershor 1461, f 21 v deri 21 r;
7. Letra e Mehmetit II për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 7 maj 1463, f. 22 v deri 22 r;
8. Letra e Gjergj Kastriot Skënderbeut për Mehmetin II, 25 qershor 1463, f. 23 v deri 25 v.
Kopja që ndodhet në Arkivin Sekret të Vatikanit, është marrë nga fondi Arm. II, Miscellanea, faqet nga 642 v deri 657 v.

Letërkëmbimi në këtë kopje ishte vendosur në këto faqe:
1. Fjalimi i Gjergj Kastriot Skënderbeut drejtuar Princërve shqiptarë dhe Mëkëmbësve të Venedikut, viti 1443, f. 642r-643r.;
2. Letra e Muratit për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 16 qershor 1444, f. 643r-645r;
3. Letra e Gjergj Kastriot Skënderbeut për Muratin, 14 korrik 1444, f. 645r-648v;
4. Letra e Muhametit për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 2 maj 1461, f. 649r-650r;

5. Letra e Gjergj Kastriot Skënderbeut për Muhametin, 30 maj 1461, f. 650v-652r;
6. Letra e Muhametit për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 22 qershor 1461, f. 652r-653r;
7. Letra e Muhametit për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 7 maj 1463, f. 653r-654v;
8. Letra e Gjergj Kastriot Skënderbeut për Muhametin, 25 qershor 1463, f. 654v-657v.

Në Arkivin Sekret të Vatikanit morëm edhe një letër të Skënderbeut nisur nga kisha e Shën Mërisë në Kepin e Rodonit me datë 29 tetor 1463. Kjo letër ruhet në fondin Cam. Ap. Div. 30. ff. 143r-v. Letra është e shkruar në gjuhën latine dhe është e vulosur me vulat e noterit dhe të Skëndërbeut. Aty shkruhet se Martin Muzaka caktohet si ndërmjetës në komunikimin midis shtetit të Skendërbeut dhe shtetit të Papës….

* * *

Duke iu referuar burimeve konstatojmë se: Në Bibliotekën Mbretërore të Napolit nuk ka asnjë të dhënë se nga është marrë ose kopjuar ky dokument. Në publikimin e mëparshëm është shpjeguar më lart se nga mendohet ta ketë burimin kopja, pothuajse e njëjtë që gjendet në Arkivin Sekret të Vatikanit. Por ky mendim më tepër ngjan me një hamendje se sa me një thënie të mbështetur mbi burime të përcaktuara mirë. Informacion të shkruar për këtë problem nuk ka.

Në librin “Historia Universale Dell’Origine et Imperio de’Turchi” të autorit M. Francesco Sansovino, botuar në Venezia në vitin 1600, fjalimi i Skënderbeut në Lezhë dhe të gjitha këto letra janë të shkruara në gjuhën italiane.

Në librin e Dhimitër Frangut “Veprat e Lavdishme të Skënderbeut”, botimet Arbëria, Tiranë 2007, i cili është botuar para librit të Barletit, këto letra janë të përfshira. Ato kanë ndryshime me versionin e librit të Barletit dhe me dokumentin që po publikojmë ne.

Në revistën “EKSKLUZIVE”, Nr. 34, shkurt 2003, në faqet 87, 88 dhe 89 janë botuar të përkthyera në gjuhën shqipe letra e Muhamedit për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 7 maj 1463 dhe letra e Gjergj Kastriot Skënderbeut për Muhamedin, 25 qershor 1463. Në këtë botim janë vendosur fragmente nga letrat në gjuhë italiane që ndodhen në ASV dhe një përkthim i lirë i tyre në gjuhën shqipe që nuk përkon me ato që janë shkruar në kopjet që kemi marrë ne po aty. Ky përkthim në masë të konsiderueshme ngjan me përkthimin e këtyre letrave në gjuhë shqipe që ndodhet në librin “Historia e Skënderbeut” e përkthyer nga Stefan Ilo Prifti. Në revistë nuk janë vendosur as fotokopjet e këtyre letrave as transkriptimi në gjuhën italiane i tyre. Disa nga kopjet e letrave të prezantuara në këtë revistë në gjuhë latine nuk janë përkthyer fare.

Krahasimi i kopjeve të dokumentit
Kopjen e dokumentit të Arkivit Sekret të Vatikanit e kemi vetëm të transkriptuar në gjuhën italiane. Në transkriptimin e dokumentit tonë, jemi përpjekur t’i qëndrojmë sa më besnikë origjinalit dhe për këtë qëllim jemi konsultuar me specialistë të paleografisë dhe të transkriptimit, si dhe me njohës të mirë të italishtes së vjetër.

Në librin e Sansovinos që cituam më sipër të gjitha këto dokumente janë të përfshira nga faqja 260r deri në faqen 277r të tij të shkruar në gjuhën italiane. Shkrimet janë vendosur në këto faqe:

1. Fjalimi i Gjergj Kastriot Skënderbeut drejtuar Princërve shqiptarë dhe Regjentëve të Venedikut, viti 1443, f. 260r;

2. Letra e Muratit II për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 16 qershor 1444, f. 262r;

3. Letra e Gjergj Kastriot Skënderbeut për Muratin II, 14 korrik 1444, f. 263v-263r;

4. Letra e Mehmetit II për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 2 maj 1461, f. 275v;

5. Letra e Gjergj Kastriot Skënderbeut për Mehmetin II, 30 maj 1461, f. 275r;

6. Letra e Mehmetit II për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 22 qershor 1461, f. 276v;

7. Letra e Mehmetit II për Gjergj Kastriot Skënderbeun, 7 maj 1463, f. 276r-277v;

8. Letra e Gjergj Kastriot Skënderbeut për Mehmetin II, 25 qershor 1463, f. 277v-277r.

Megjithëse nuk janë tërësisht njëlloj, dokumenti i Napolit dhe ai i Arkivit Sekret kanë ngjashmëri shumë të madhe me ato që janë shkruar në këtë libër. Në faqen 285r të këtij libri është shënuar viti 1463 si datë e vdekjes së Skënderbeut. Në botimet e autorëve të tjerë nuk është shënuar kjo datë për këtë ngjarje. Kjo mospërputhje, mund të konsiderohet edhe si një gabim shtypi.

Në librin “Historia e Skënderbeut” të Barletit këto shkrime kanë ndryshime të mëdha me kopjet që po paraqesim ne. Kjo gjë të shpie në konkluzionin se për të tre shkruesit e parë, burimi ka qenë i njëjtë dhe nuk mund të jetë kopje e shkrimeve të Barletit.

Kopjen tonë po e paraqesim në tre forma, në origjinal, të transkriptuar dhe të përkthyer. Lexuesi i ka mundësitë të shikojë dhe të verifikojë saktësinë e transkriptimit të paraqitur nga ana jonë dhe të besnikërisë në përkthim.

Disa ndryshime që kemi vënë re
Ndryshimet midis letrës së publikuar në revistën “Hylli i Dritës” dhe asaj që po publikojmë ne janë të vogla dhe jothelbësore dhe ngjajnë më shumë me gabime të natyrshme që ndodhin kur dy personave të ndryshëm u diktohet në të njëjtën kohë të shkruajnë të njëjtin dokument.

E njëjta gjë mund të thuhet edhe për shkrimet që gjenden në librin që cituam të Sansovinos. Mungesa e të dhënave për muajt dhe vitet në dokument mund të jetë harresë e kopjuesve të ndryshëm. Duke e parë letrën në tërësi, del se kemi të bëjmë me të njëjtin dokument. Të dhënat e plota rreth kohës së shkrimit të tij duhet të saktësohen.

Nga leximi i kopjes që kemi paraqitur ne, nuk mund të përcaktohet se kur është shkruar “Fjalimi i Gjergj Kastriotit Skënderbeu drejtuar princërve shqiptarë dhe Mëkëmbësve të Venedikut”. Aty nuk thuhet asgjë se kur është mbajtur ky fjalim dhe nuk është shënuar asnjë datë. Në librin e Dhimitër Frangut “Veprat e Lavdishme të Skënderbeut”, botimet Arbëria, Tiranë 2007 në faqen 51 dhe 52 është shkruar ky fjalim, dukshëm më i shkurtër se në librin “Historia e Skënderbeut” të Barletit. Edhe letrat e Skënderbeut dhe të Sulltanëve në librin e Frangut ngjajnë më shumë me dokumentin tonë se me shkrimet e Barletit por kanë edhe ndryshime. Data e dokumentit nr. 2 që në dokumentet tona shënohet 22 qershor, në librin e Frangut në faqen 166, është shënuar 30 qershor.

Në publikimin e revistës “Hylli i Dritës”, si datë e këtij fjalimi është shënuar viti 1443 pa u shënuar data dhe muaji. Përderisa mungojnë data dhe muaji, edhe viti mbetet i dyshimtë dhe mund të hamendësohet se është shënuar mbi gojëdhëna të bashkëkohësve të Skënderbeut.

Letra e parë që Murati i dërgon Skënderbeut me datë 16 qershor, në publikimin e mëparshëm në faqet 643r-645r, përveç datës 16 dhe muajit qershor, ka të shënuar edhe vitin 1444, ndërkohë që kopja dorëshkrim që po paraqesim ne në faqen 16v nuk e ka të shënuar fare vitin por vetëm datën dhe muajin.

Në hyrje të përshkrimit që i bëhet letrës që Skënderbeu i dërgon Muratit me datë 14 korrik 1444, në dorëshkrimin tonë në faqen 16v është shënuar akronimi VB që në gjuhën latine lexohet Vale Bene dhe ka kuptimin e përshëndetjes. Ne në përkthimin tonë këtë shprehje ramë dakord ta përkthenim me fjalët shqipe “Gjithë të mirat”. Në shkrimin e paraqitur sipas kopjes së Arkivit Sekret të Vatikanit (herë tjetër ASV), në faqen 645r ky shënim nuk është shkruar. Nuk jemi në gjendje të themi nëse kopjuesi i letrës së ASV e ka harruar pa e shënuar këtë përshëndetje, apo është një harresë e publikuesve të mëparshëm.

Në fillim të letrës që Sulltan Mehmeti II i dërgon Skënderbeut me datë 11 maj 1461 ka dy ndryshime në përmbajtje.

Së pari në kopjen që kemi paraqitur ne, në fillim të fjalisë është shkruar qartazi Maumeth Bech kurse në paraqitjen në revistën e përmendur në faqen 649r shkruhet Maumit Beg. Ky ndryshim nuk ka ndonjë rëndësi të veçantë.

Së dyti, në kopjen që po paraqesim ne në foto është shkruar shumë qartë data XI di Maggio 1461(11 maj 1461) faqe 20v, ndërkohë që në publikimin e mëparshëm për të njëjtën letër, në faqen 650r ka të shënuar datën 2 di Maggio 1461 (2 maj 1461). Lexuesi mund ta verifikojë direkt këtë ndryshim në faqen e paraqitur me foto. Edhe në librin e Sansovinos në faqen 275v, është shënuar data 2 maj 1461.

Në dorëshkrimin që kemi paraqitur ne, janë edhe disa ndryshime të vogla që ne i konsideruam jo shumë të rëndësishme dhe nuk po zgjatemi më shumë për të bërë prezantimin e tyre.

Ne bëmë një krahasim edhe me versionin në gjuhën latine të botimit të parë të librit “Historia e Skënderbeut” të Marin Barletit të botuar në Romë në vitin 1508. Në këtë botim, datat janë shënuar me shkrim në gjuhën latine, Nonas dhe Iunias, kurse viti shënohet me shifra romake. Kemi patur vështërsi në saktësimin e datave të ngjarjeve që përshkruhen në dokumentin tonë sepse nuk kemi sa duhet njohuri për gjuhën latine.

Në një rast tjetër, kemi marrë kopjen e një dokumenti me 125 faqe dorëshkrim nga Biblioteka Mbretërore e Napolit në fondin Ms. Brancaciana VII A 3 dhe një kopje të tij po me 125 faqe në Arkivin e Propogandës Fide në Vatikan fondi Visite e Collegi Vol. 34 dhe i kemi përdorur në shkrimet tona. Ky dokument është shkruar nga Stefano Gaspari në harkun kohor nga muaji gusht 1671 deri në korrik të vitit 1672 dhe konsiderohet njëri nga dokumentet më të rëndësishëm për Historinë e Shqipërisë për shekullin XVII. Kopja origjinale e këtij dokumenti nuk dihet se ku ndodhet por studiuesit e ndryshëm, midis tyre edhe unë, kemi punuar duke u bazuar mbi këto kopje të origjinalit. I kemi krahasuar të dyja këto kopje dhe kanë rezultuar me ndryshime midis tyre dhe kemi gjetur jo pak por plot 100 gabime në 125 faqe.

Studiuesi Fulvio Kordinjano duke folur mbi gabimet që ka gjetur në këtë dokument, në librin e tij “Shqipëria përmes veprës dhe shkrimeve të misionarit italian At Domeniko Pazi”, Vol. III, botimet “Plejad”, Tiranë 2011, faqe 325 ka shkruar: “Por është e vërtetë se ndonjëherë ortografia gjeografike e Dokumnetit te Hylli i Dritës (dok. i Napolit M. P.) është më i saktë, çka të bën të hamendësosh se Dokumenti i Napolit nuk rrjedh drejtpërdrejt nga Dokumenti i Romës, por ka të ngjarë që të dy të rrjedhin nga origjinali, të cilin nuk munda ta gjej.”

Fakti që kemi konstatuar një numër kaq të madh gabimesh në këto kopje na bën të mendojmë se edhe dokumentet për të cilat po flasim mund të kenë gabime të cilat ne nuk kemi mundësi t’i korrigjojmë.

Edhe në këtë rast ndodhemi në kushte të barabarta me rastin e Dokumentit të Gasparit, kemi dy kopje të të njëjtit dokument por nuk kemi origjinalin për krahasim.

Kemi krahasuar versionet e shkruara të këtyre letrave në 5 botime të ndryshme që janë:

1. “Hylli i Dritës” nr. 3, 2010 që është transkriptim i Dokumentit të Arkivit Sekret të Vatikanit.

2. “Historia e Skënderbeut” e Marin Barletit në gjuhë latine, Romë 1508.

3. “Historia e Skënderbeut” e Marin Barletit në gjuhë shqipe, Tiranë 1983.

4. “Historia Universale Dell’Origine et Imperio de’ Turchi” të autorit M. Francesco Sansovino, botuar në Venezia në vitin 1600 faqet 258v deri 288r.

5. Libri i Dhimitër Frangut “Veprat e Lavdishme të Skënderbeut”, botimet Arbëria, Tiranë 2007.

Megjithëse brendia e shkrimeve në të 6 rastet ka ngjashmëri, në asnjërin prej tyre nuk ka përputhje të plotë por ka ndryshime, nganjëherë edhe të mëdha. Kjo gjë na krijon bindje të plotë se të gjithë këta shkrues, kanë patur një dokument bazë nga i kanë marrë të dhënat për shkrimet e tyre dhe nuk kanë kopjuar njëri-tjetrin.

Në kohën kur janë shkruar këto letra, shtetet dhe principatat që e njihnin pushtetin e Papës dhe Selisë së Shenjtë si pushtet epror të tyre, letërkëmbimet i kryenin nëpërmes Selisë së Shenjtë.

Aktet diplomatike që dilnin nga kancelaritë e prijësve të principatave dhe të sulltanëve, duhet të kalonin nëpër kanalet diplomatike të Selisë së Shenjtë. Nëse akti diplomatik ose edhe letrat nuk ishin të shkruara në gjuhën latine, ai përkthehej në këtë gjuhë dhe kopja origjinale dhe një kopje e përkthimit zyrtar, ruheshin në Arkivin e Vatikanit. Një kopje në gjuhën latine i dërgohej të adresuarit. Kjo praktikë është ndjekur edhe për letërkëmbimin e Skënderbeut me sulltanët turq dhe kopjet e këtyre letrave të shkruara në gjuhën osmane ruhen në Arkivin Sekret të Vatikanit. Ka të dhëna të besueshme që Marin Barleti për të shkruar veprën e tij për historinë e jetës dhe veprave të Skënderbeut ka patur mundësi të plota për të marrë të dhënat që i duheshin nga ky arkiv dhe akuzat që i bëhen atij për teprime dhe abuzime me të vërtetën për veprën e tij, sipas verifikimeve që kemi mundur të bëjmë burimeve të arkivave të Vatikanit dhe arkivave të tjera, nuk qëndrojnë.

Shpresojmë që studiues të tjerë do të punojnë mbi origjinalet që ndodhen në ASV dhe të saktësohet e vërteta mbi baza dokumentare. Për disa nga këto letra origjinale, kemi dijeni se në cilat fonde ruhen por marrja dhe përkthimi i tyre për shkak të çmimit të shtrenjtë për marrjen   dhe përkthimin nga gjuha osmane është i papërballueshëm nga ne, përpos vështirësive të tjera, edhe nga ana financiare.

Mbi përmbajtjen dhe rëndësinë e këtij dorëshkrimi
Edhe pse në botime të mëparshme ky dorëshkrim është i publikuar në disa forma, ky ka rëndësinë e vet sepse ka anët e veçanta të tij që e bëjnë interesant për studiuesit e fushës.

Nëse i lexojmë me vëmendje fjalimin e Skënderbeut dhe letrat e shkruara, qoftë tre letrat e Skënderbeut për Sulltan Muratin II dhe për Sulltan Mehmetin II, qoftë katër letrat e këtyre drejtuar Skënderbeut, do të shikojmë se ato janë të shkruara me shumë kujdes dhe përcjellin mesazhe shumë të qarta diplomatike dhe politike për secilën palë. Letrat tregojnë se sa të sforcuara ishin marrëdhëniet midis Skënderbeut dhe sulltanëve turq. Në të njëjtën kohë, këto letra na tregojnë edhe qëllimin final të Skënderbeut në raport me politikën e Turqisë në Europë dhe orientimin politik të tij në raport me turqit dhe me europianët. Skënderbeu shprehet krejt i qartë se është për largimin e sundimit turk nga vendi i të parëve të tij dhe për aleanca jo me turqit, por me vendet e krishtera të Europës Perëndimore.

Sulltanët në letrat e tyre janë munduar të tregojnë epërsinë e tyre mbi Skënderbeun dhe tregojnë një farë shpërfillje dhe mërie ndaj tij dhe njëkohësisht, nuk kanë munguar edhe kërcënimet. Ata mendonin se kishin një shtet me fuqi të madhe ushtarake dhe ekonomike dhe ishin të papërballueshëm nga asnjë fuqi tjetër, falë kësaj fuqie. Në raport me qëndresën e Skënderbeut ndaj turqve, ky mendim nuk ka rezultuar i vërtetë.

Letrat e Skënderbeut janë shkruar në mënyrë më shumë diplomatike, duke vënë theksin në drejtësinë e kauzës që mbron dhe duke theksuar se fitorja nuk i buzëqesh gjithnjë më të fortit por atij që ka të drejtën nga ana e tij. Ai tregohet i gatshëm të përballet me fuqinë e sulltanëve turq në mbrojtje të kauzës që kishte zgjedhur.

Letrat që Gjergj Kastrioti-Skënderbeu u dërgon sulltanëve Murati II dhe Mehmeti II janë të shkruara me gjuhë të qartë, stil të kuptueshëm, përmbajnë shumë ide dhe shprehin nivelin e lartë të kulturës politike të Kryeheroit shqiptar dhe oborrtarëve të tij që merreshin me çështje diplomatike.