Pandemitë në historinë osmane: murtaja, kolera dhe gripi

Për më shumë se 600 vjet, Perandoria Osmane qëndroi si një nga perandoritë më elastike në historinë botërore. Jetëgjatësia e saj ishte kryesisht një funksion i qasjes së saj pragmatike ndaj qeverisjes, veçanërisht në kohë krize.

Perandoria Osmane në shtrirjen e saj më të madhe në Evropë, nën Sulltan Mehmetin IV, 1683.

Ndër krizat më të mëdha me të cilat u përballën osmanët në përpjekjet e tyre për të sunduar mbi një territor të gjerë që përfshinte pjesën më të madhe të Lindjes së Mesme, Afrikës Veriore dhe Evropës Juglindore ishin ato të shkaktuara nga pandemitë. Subjektet osmane do t’i duronin pandemitë që në fillimet e tyre më të hershme në shekullin e katërmbëdhjetë, pikërisht përmes përfshirjes së tyre në Luftën e Parë Botërore, e cila përfundimisht kontribuoi në rënien e perandorisë.Vlen të reflektohet se si një nga perandoritë më të rëndësishme dhe më jetëgjata në historinë botërore iu përgjigj disa prej pandemive më shkatërruese të njohura për njerëzimin. Ajo që vijon është një përmbledhje e shpejtë e përvojës së Perandorisë Osmane me pandemitë e murtajës, kolerës dhe gripit.

Murtaja

Zgjerimi i hershëm osman përtej Anadollit veriperëndimor, ku filloi shteti osman, ndodhi në kontekstin e Vdekjes së Zezë, e cila shkatërroi Evropën dhe botën mesdhetare gjatë fillimit të shekullit të katërmbëdhjetë si pjesë e Pandemisë së Dytë të Murtajës. Nëse Vdekja e Zezë lehtësoi ekspansionin e hershëm osman në Ballkan dhe Anadollin qendror, duke prekur në mënyrë disproporcionale rivalët e osmanëve, mbetet një çështje polemike.Megjithatë, ajo që është e qartë është se, në shekujt që pasuan, formimi i shtetit osman duhej të përballej me realitetin e shpërthimeve të përsëritura të murtajës. Zgjerimi osman solli rritje të tregtisë në distanca të gjata që kontribuoi në përhapjen e murtajës brenda perandorisë duke lidhur njerëz dhe patogjenë nga e gjithë bota.Nga mesi i shekullit të gjashtëmbëdhjetë, osmanët kishin zhvilluar gjithashtu një aftësi më të madhe për të promovuar shëndetin publik, veçanërisht duke inkurajuar pastërtinë në hapësirat urbane, pasi zyrtarët osmanë filluan të përqafojnë kuptime të reja rreth marrëdhënies midis ekologjisë dhe sëmundjes.

Një përshkrim i Sulejmanit të Madhërishëm (r. 1520-1566). Sulejmani ishte i rëndësishëm në përqafimin e reformave të shëndetit publik që pastruan hapësirat urbane dhe krijuan spitale për të frenuar epidemitë.

Në të vërtetë, kjo përvojë e mëparshme me luftimin e murtajës u shërbeu mirë osmanëve kur ata hynë në shekullin e nëntëmbëdhjetë, kur ata u përballën, gjatë gjysmës së parë të shekullit, me shpërthime të përsëritura të murtajës të lidhura me vitet e fundit të Pandemisë së Dytë të Murtajës.Nga fundi i shekullit të 19-të, osmanët u përballën edhe një herë me kërcënimin e murtajës, këtë herë në formën e Pandemisë së Tretë të Murtajës, e cila u përhap shumë më shpejt në të gjithë botën sesa pandemitë e mëparshme të murtajës për shkak të mënyrave moderne të transportit, të tilla si anijet me avull dhe trenat. Në atë kohë, megjithatë, osmanët kishin zhvilluar tashmë një infrastrukturë të gjerë shëndetësore publike që i la ata të pozicionuar mirë për të përballuar këtë kërcënim të ripërtërirë të murtajës.Megjithatë, mjaft ironike, ekzistenca e asaj infrastrukture të shëndetit publik i detyrohej ekzistencës së saj më pak përvojave të kaluara të Perandorisë Osmane me murtajën dhe më shumë përvojës së saj në përballjen me pandemitë e shkaktuara nga një sëmundje krejtësisht tjetër: kolera.

Kolera

Ndërsa murtaja formësoi pjesën më të madhe të historisë osmane për një periudhë më të gjatë kohore, përvoja osmane me sëmundjet epidemike në shekullin e 19-të u dominua nga pandemitë e përsëritura të kolerës. Kolera, ndryshe nga murtaja, ishte një sëmundje krejtësisht e re për të cilën osmanët, si pjesa më e madhe e botës për pjesën më të madhe të shekullit të nëntëmbëdhjetë, fillimisht kishin njohuri të papërsosur.Sëmundja, e cila është endemike në Indi, duket se ka hyrë për herë të parë në territorin osman në 1821 nga rrugët detare që lidhnin qytetin osman të Basrës me Indinë përmes Gjirit Persik. Gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë, rrugë të tjera transmetimi u shfaqën shpejt, pasi tregtia, migrimi, lëvizjet e trupave dhe pelegrinazhi fetar (veçanërisht në Mekën dhe Medinën e kontrolluar nga osmanët) krijuan shtigje të ndryshme për përhapjen e kolerës brenda perandorisë.

Porti i Izmirit, i paraqitur këtu në 1883, ishte një stacion karantine osmane. Anijet që hyjnë në port do të inspektohen dhe ata që dyshohet se bartin sëmundje do të tërhiqen në një bankë të veçantë për karantinë.

Përballë kësaj sfide, gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë, osmanët zhvilluan një rrjet të gjerë stacionesh karantine përgjatë porteve të ndryshme të hyrjes për të izoluar individët që ishin të infektuar ose të dyshuar se ishin të infektuar me kolera. Pelegrinët myslimanë, veçanërisht ata nga India Britanike dhe Irani fqinj Kajar, i nënshtroheshin rregullisht shqyrtimit dhe mbikëqyrjes nga zyrtarët osmanë gjatë pandemisë së kolerës.Pelegrinët dhe tregtarët u ankuan për karantinat osmane veçanërisht kur ato dukeshin të paefektshme në frenimin e kolerës. Zyrtarët e frustruar të qeverisë evropiane (veçanërisht ata nga Britania) përdornin rregullisht konferencat sanitare ndërkombëtare si vende jo vetëm për të transmetuar ankesat për pengesat që karantinat osmane krijonin për tregtinë, por për të argumentuar domosdoshmërinë e vendosjes së protokolleve osmane të karantinës nën një shqyrtim më të madh ndërkombëtar.Megjithatë, pavarësisht sfidave të tilla, osmanët nuk e braktisën kurrë plotësisht përdorimin e tyre të karantinave, edhe pse ata kushtuan energji të konsiderueshme drejt përmirësimit të disponueshmërisë së ujit të pastër brenda perandorisë pasi të ishte vërtetuar përfundimisht roli i ujit në transmetimin e kolerës.

Pacientët e kolerës mbërritën në Kostandinopojë në vitin 1912, gjatë Luftërave Ballkanike.

Në fund të fundit, për osmanët, karantinat ishin të dobishme për më shumë se vetëm për kontrollin e sëmundjeve: ato i dhanë shtetit një aftësi më të madhe për të monitoruar lëvizjen e njerëzve dhe për të pohuar sovranitetin mbi kufijtë në epokën e rritjes së ndërhyrjes evropiane në çështjet osmane.Eshtë e panevojshme të thuhet, megjithatë, karantinat ishin po aq të papëlqyeshme në Perandorinë Osmane sa janë sot. Njerëzit nga të gjitha sferat e jetës u bënë mjaft të aftë për t’iu shmangur masave të karantinës osmane duke kontrabanduar mallra, duke shfrytëzuar zbrazëtirat në marrëveshjet sanitare ndërkombëtare dhe, në disa raste, duke u rebeluar hapur kundër zyrtarëve osmanë të karantinës.

Gripi

Osmanët do të mbështeteshin në infrastrukturën e shëndetit publik që ata zhvilluan gjatë shekullit të nëntëmbëdhjetë për t’u përballur me një krizë të re të shëndetit publik që u shfaq në fund të përfshirjes së tyre në Luftën e Parë Botërore: Pandemia e Gripit të vitit 1918.

Njësia e Ndihmës së Parë të Gjysmëhënës së Kuqe Turke gjatë Luftës së Parë Botërore.

Vetë lufta doli të ishte kriza më e madhe në historinë e perandorisë dhe në fund të fundit kontribuoi në rënien e perandorisë duke vendosur stres të jashtëzakonshëm në burimet e saj njerëzore dhe materiale. Gjatë rrjedhës së luftës, infrastruktura shëndetësore publike e perandorisë u vu gjithashtu nën stres të jashtëzakonshëm, pasi një numër i madh mjekësh ishin të lidhur me ushtrinë, duke e bërë gjithnjë e më të vështirë për shtetin të plotësonte nevojat mjekësore civile.Fatkeqësisht, efektet e Pandemisë së Gripit në Perandorinë Osmane nuk janë kuptuar ende plotësisht (veçanërisht jashtë kryeqytetit perandorak). Megjithatë, kur gripi arriti në territorin osman (ndoshta nga Evropa), një mënyrë me të cilën shteti osman u përpoq të kompensonte mungesat në personelin mjekësor ishte duke ndaluar disa tubime publike dhe mbyllja e shkollave, urdhra të qeverisë që nuk zbatoheshin gjithmonë nga nënshtetasit osmanë, gjë që zhgënjeu shumë zyrtarët shtetërorë.