Një kritikë e kritikave të mrekullive të David Hume

Besimi i krishterë thotë se Zoti ka kryer mrekulli, domethënë veprime të drejtpërdrejta hyjnore që sfidojnë marrëdhëniet normale shkak-pasojë të natyrës. Për shembull, Bibla thotë se Jezusi në mënyrë të mbinatyrshme i shëroi njerëzit nga sëmundjet, se ai ecte mbi ujë, se e ktheu ujin në verë, se qetësoi stuhinë, se ringjalli të vdekurit dhe se më në fund u ngrit nga të vdekurit vetë.

A mund të besosh në gjëra të tilla dhe në të njëjtën kohë të besosh në shkencë? A nuk është besimi në mrekulli të papajtueshme me një qasje shkencore? A mund të jetë ndonjëherë e arsyeshme të besohet se diçka e mbinatyrshme ka ndodhur? Kjo është tema e këtij artikulli.

Kritika e Hume për mrekullitë

Filozofi David Hume (1711–1776) është i njohur për kritikat e tij ndaj mrekullive. Ai shkruan, ndër të tjera, se “një mrekulli është një shkelje e ligjeve të natyrës” dhe se këto ligje të natyrës “bazohen në një përvojë fikse dhe të pandryshueshme”. Kjo përvojë është kështu një “përvojë uniforme që flet kundër të gjitha mrekullive” dhe është “një provë e drejtpërdrejtë dhe e plotë … kundër çdo mrekullie”. Hume shkon aq larg sa thotë se nuk duhet besuar kurrë në një mrekulli, pikërisht sepse ka gjithmonë më shumë gjasa që personi që tregon për një mrekulli ose të jetë i hutuar ose duke gënjyer. Mrekullitë janë gjithmonë më të pamundura se të gjitha shpjegimet e tjera alternative. Prandaj, nuk duhet besuar kurrë se ka ndodhur një mrekulli.[1] Por a është ky vërtet një argument i arsyeshëm?

Mrekullitë dhe ligjet natyrore

A janë mrekullitë një “shkelje” e ligjeve të natyrës? Imagjinoni se po mbani një libër në dorë. A po e “thyeni” ligjin e gravitetit? Jo, ju i shtoni një kundërforcë mjaft të fortë ligjit të gravitetit në mënyrë që libri të “noton” në ajër. Kështu që ju mund t’i ndryshoni gjërat në natyrë pa shkelur në asnjë mënyrë asnjë ligj natyror. Nëse Zoti ekziston, atëherë Zoti gjithashtu duhet të jetë në gjendje të veprojë bazuar në këto premisa. Nëse Zoti zbaton në mënyrë të mbinatyrshme një kundërforcë në mënyrë që libri të notojë në ajër, kjo nuk ndodh sepse Zoti e ka anuluar ligjin e gravitetit, por sepse ai ka aplikuar një kundërforcë të mjaftueshme – ashtu siç bëni me krahun dhe dorën kur mbani librin. Për të besuar në mrekulli, nuk ka nevojë të besohet se ndonjë ligj natyror është “thyer” ose anuluar. Në fakt, mrekullia duket se presupozon që ligjet e natyrës vazhdojnë të zbatohen, pasi një shkelje e plotë e ligjit të gravitetit do të bënte që të gjitha llojet e gjërave të fillonin të notojnë.

Mrekullitë dhe përvoja uniforme

Duke folur për një “përvojë uniforme”, Hume ka kryer gabimin e njohur si “supozimi i asaj që duhet provuar”. Nëse mrekullitë kanë ndodhur vërtet, përvoja njerëzore nuk është uniforme në këtë mënyrë. Hume argumenton kundër mrekullive duke supozuar se asnjë mrekulli nuk ka ndodhur ndonjëherë. Por kjo nis nga ajo që ai po përpiqet të provojë, që është një lloj argumenti rrethor. Kjo bëhet e qartë në një citim tjetër nga Hume:

“Por është një mrekulli nëse një i vdekur kthehet në jetë, pasi një gjë e tillë nuk është parë në asnjë epokë në asnjë vend.”

Këtu Hume supozon se “diçka e këtij lloji nuk është vërejtur kurrë”. Prandaj ai supozon se mrekullitë nuk kanë ndodhur kurrë, dhe me këtë si pikënisje ai argumenton se për këtë arsye asnjë mrekulli nuk mund të ndodhë tani ose në të ardhmen. Por këtu Hume në fakt bën një gabim të dyfishtë. Nëse përfundimi është se “X është e pamundur” dhe argumenti është se “X është e pamundur”, ju nuk keni formuluar një argument real. Në vend të kësaj, ata kanë përsëritur pikën e tyre të mëparshme të nisjes. Kjo është duke supozuar atë që duhet të provohet, gjë që e bën argumentin të pavlefshëm.

Por Hume është gjithashtu fajtor për një tjetër gabim. Ai thotë diçka edhe më radikale, domethënë: “meqë nuk ka ndodhur asnjë mrekulli, asnjë mrekulli nuk mund të ndodhë tani apo në të ardhmen”. Por kjo vështirë se pason. Në mënyrë paradoksale, Hume njihet për një qëndrim hiper-skeptik në lidhje me këtë lloj përfundimi. Ai pohon se nuk mund të nxirret kurrë një përfundim i vlefshëm për të ardhmen duke u bazuar vetëm në atë që është vërejtur në të kaluarën. Kjo është kritika e famshme e Hume për induksionin (d.m.th. konkluzionet për të ardhmen bazuar në të kaluarën). Filozofi Immanuel Kant kuptoi se kritika e Hume-it ndaj induksionit kërcënonte të minonte të gjithë shkencën, pasi shkenca bazohet në aftësinë tonë për të nxjerrë përfundime për të tashmen dhe të ardhmen nga ajo që dimë për të kaluarën. Por kur bëhet fjalë për mrekullitë, Hume duket se e ka lënë mënjanë mendimin e tij kritik kundër induksionit dhe për këtë arsye beson se mungesa e supozuar e mrekullive në të kaluarën do të thotë se ne kurrë nuk kemi të drejtë të besojmë se mrekullitë mund të ndodhin në të tashmen ose në të ardhmen. Por vetëm sepse diçka nuk ka ndodhur kurrë nuk do të thotë se nuk mund të ndodhë. Përpara se Neil Armstrong të bënte hapin e tij të parë në Hënë, asnjë njeri nuk kishte qenë në Hënë, por mijëra vjet mungesë njerëzore në hënë ende nuk e bënë të pamundur praninë e Armstrongut në hënë. Gjëra të reja mund të ndodhin – dhe nëse mrekullitë janë logjikisht të mundshme, atëherë koha nuk mund të vendosë kurrë çështjen.

A janë mrekullitë gjithmonë më të pamundura se çdo shpjegim i mundshëm?

Hume mund të pranonte në parim kritikën e mësipërme, por prapëseprapë argumentonte se “megjithëse mrekullitë janë në parim të mundshme, ato janë gjithmonë aq të pamundura sa nuk duhet të besojmë kurrë në to”. Çfarë mund të themi për këtë?

Askush nuk duhet të mohojë se mrekullitë nuk kanë gjasa. Një mrekulli nuk i përket rrjedhës së natyrshme dhe të zakonshme të ngjarjeve. Por vështirë se rrjedh që njeriu nuk duhet t’i besojë kurrë. Filozofi John Earman – i cili nuk është as besimtar dhe as i krishterë – e ka analizuar me hollësi argumentin e Hume kundër mrekullive. Libri i Earman-it quhet “Humes abject dështim” dhe ai tregon se si Hume bën një gabim themelor në teorinë e probabilitetit.[2] Gjatë përcaktimit të probabilitetit të një ngjarjeje të supozuar (të cilën mund ta quajmë H), duhet të merren parasysh dy faktorë:

• Sa e mundshme / e pamundur është H, duke pasur parasysh njohuritë tona të sfondit?
• Sa gjasa/pa gjasa ka që ne të kishim prova për H (për shembull, disa dëshmitarë të pavarur) nëse H nuk do të kishte ndodhur?

Janë këto dy probabilitete/pamundësi që duhet të peshohen me njëra-tjetrën për të përcaktuar nëse diçka duhet të konsiderohet mjaft e mundshme për t’u besuar. Earman e kritikon Hume-n se e ka nisur vetëm nga pika (1) dhe e ka injoruar plotësisht pikën (2).

Le të marrim një shembull.

Një person ka një sëmundje të rëndë dhe merr ndërmjetësim në emër të Jezusit. Pas disa minutash, personi përjeton një “forcë” që bën diçka në trupin e saj. Pas kësaj personi ndihet i shëndetshëm, gjë që vërtetohet edhe nga vizita e mjekut jo shumë kohë më pas. Si duhet ta shohim një shembull të tillë nga perspektiva e probabilitetit?

Pyetja e parë që duhet bërë është, sigurisht, nëse ka njerëz që pretendojnë se kanë përjetuar diçka të tillë. Përgjigja për këtë pyetje është padyshim “po”. Edhe pse ka shumë që i janë lutur Zotit dhe nuk kanë përjetuar përgjigje në lutjet e tyre, ka mjaft njerëz që pretendojnë se e kanë përjetuar zhdukjen e sëmundjes së tyre për shkak të ndërmjetësimit.[3]

Njerëz të tillë ekzistojnë. Por sipas David Hume, ka gjithmonë më shumë gjasa që ata të gënjejnë ose gabojnë. Por atëherë duhet t’i hedhim një vështrim më të afërt vetë provave. Duhet të bëjmë pyetje të tilla si: Çfarë sëmundje kishte personi? Sa e sigurt ishte diagnoza? A është një sëmundje që mund të largohet vetë? Dhe nëse po, sa shpejt do të ndodhte një rikuperim natyror?

Ne gjithashtu duhet të bëjmë pyetje për personin që pretendon se është shëruar dhe për dëshmitarët e tjerë të mundshëm. A janë këta njerëz përgjithësisht të besueshëm? A kanë ata një motiv për të gënjyer? A mund të gënjejnë për këtë? Një person shumë i sëmurë vështirë se mund ta mohojë në mënyrë të besueshme se është i sëmurë. Nëse dikush është i sëmurë apo i shëndetshëm mund të ekzaminohet duke përdorur kritere objektive. Për më tepër: Çfarë thonë dëshmitarët e pavarur, për shembull ata që ishin të pranishëm në ndërmjetësim? A mund të dëshmojnë se diçka e jashtëzakonshme ka ndodhur kur personi ka marrë ndërmjetësimin? Çfarë thonë mjekët për gjasat e asaj që ka ndodhur?

Pasi kemi bërë të gjitha këto dhe pyetje të ngjashme, duhet të kuptojmë se është logjikisht e mundur që të kemi një situatë ku (1) shërimi fillimisht nuk ka gjasa, por ku (2) kemi prova se shërimi ka ndodhur dhe ku do të ishte edhe më e pamundur që kjo dëshmi të ekzistonte nëse shërimi nuk do të kishte ndodhur.

Ndryshe nga sa pretendon Hume, duket se nuk ka asgjë që e përjashton një situatë të tillë nga të qenit e mundur. Natyrisht, duhet të pyesim veten nëse ka vërtet situata të tilla. Kjo duhet të shqyrtohet rast pas rasti. Por të përjashtosh mundësinë e mrekullive që në fillim, si Hume, nuk është një qëndrim i arsyeshëm. Hume – i cili njihet si një filozof që vendos përvojën njerëzore si bazën e vetme për dijen – këtu bëhet një filozof që mohon plotësisht mundësinë për të lënë përvojën të flasë vetë. Nëse përvoja është e llojit të gabuar, ajo hidhet poshtë përpara se provat të jenë studiuar dhe peshuar. Është një qëndrim i paarsyeshëm nga dikush që pretendon se vlerëson përvojën.

Mrekullitë dhe Zoti

Mënyra e vetme për të përjashtuar plotësisht mundësinë e mrekullive është nëse mund të vërtetojmë përfundimisht dhe logjikisht se Zoti nuk ekziston. Me një provë të tillë, do të thotë se probabiliteti fillestar është gjithmonë zero përqind. Por asnjë provë e tillë nuk ekziston. Kjo do të thotë se ne nuk mund të përjashtojmë logjikisht dhe në parim mundësinë që të ndodhin mrekulli. Dhe atëherë është në parim e mundur që provat mund të tejkalojnë probabilitetin e ulët dhe që ne të justifikohemi të besojmë se një mrekulli ka ndodhur.

Fotografia mund të përmblidhet thjesht si vijon: çështja e mrekullive varet nga çështja e ekzistencës së Zotit. Nëse Zoti ekziston, mrekullitë janë të mundshme. Askush dhe asgjë nuk mund ta ndalojë Perëndinë të ndërhyjë në krijimin e Tij. Nga ana tjetër, nëse Zoti nuk ekziston, nuk mund të ndodhin mrekulli. Të gjitha ngjarjet e çuditshme bëhen më pas ngjarje shumë të pazakonta, por thjesht natyrore. Atëherë nuk ka realitet të mbinatyrshëm dhe rrjedhimisht asnjë mrekulli. Por duke qenë se mosekzistenca e Zotit nuk mund të vërtetohet, nuk mund të përjashtohet as mundësia e mrekullive.

Së pari, vini re se kjo nuk do të thotë se një ngjarje që duket vërtet si një mrekulli mund të vërtetojë se Zoti ekziston. Është kryesisht logjikisht e mundur që ngjarjet në dukje krejtësisht të mbinatyrshme të kenë një shkak natyror, por deri më tani krejtësisht të panjohur. Por një ngjarje e tillë rrit probabilitetin e ekzistencës së Zotit dhe mund ta bëjë të arsyeshme të besohet në ekzistencën e Zotit.

Së dyti, vini re se ky nuk është një argument se mrekullitë kanë ndodhur në të vërtetë. Është vetëm një argument që mrekullitë nuk mund të përjashtohen logjikisht (nëse nuk supozohet se çfarë duhet të vërtetohet). Kjo është e mjaftueshme për të treguar se një besim në shkencë nuk mund të lejohet të përjashtojë një besim në mrekulli.

Pra, duhet të kemi parasysh dy gjëra në të njëjtën kohë. Ne duhet të pranojmë se një mrekulli e supozuar dhe në dukje e vërtetë nuk është një argument bindës për ekzistencën e Zotit. Në parim, mund të kenë qenë disa alienë të panjohur më parë ata që e realizuan ngjarjen me teknologjinë mbinjerëzore, ose ndonjë shpjegim i ngjashëm me pak gjasa, por logjikisht i mundshëm. Në të njëjtën kohë, ne duhet të pranojmë mundësinë logjike që mund të ndodhin mrekulli, pasi ekzistenca e Zotit nuk është hedhur poshtë përfundimisht.

Përfundimi

Shkenca ka të bëjë me hartimin e marrëdhënieve normale dhe të zakonshme shkak-pasojë të natyrës. Por një hartë e tillë nuk thotë asgjë për mundësinë (ose pamundësinë) që një Krijues të ndërhyjë në sistemet e natyrës dhe të shkaktojë ngjarje të reja që nuk mund të shpjegohen nga vetë natyra. Në favor të mohuesit të mrekullive, duhet pranuar se nuk kemi njohuri shteruese për natyrën, që do të thotë se duhet të mbajmë të hapur mundësinë që gjërat që në shikim të parë duken si mrekulli mund të jenë ngjarje të natyrshme (por shumë të çuditshme dhe të pamundura). Kjo do të thotë se besimtari duhet të jetë shumë i kujdesshëm kur pretendon se ka ndodhur një mrekulli. Kërkohen prova të forta dhe duhet një qëndrim skeptik i kujdesshëm dhe i shëndetshëm.

Në të njëjtën kohë, ne duhet të pranojmë se nuk ka asnjë konflikt themelor midis shkencës dhe besimit në mrekulli. Njohuritë e mia për një motor makine nuk thonë asgjë për atë që një mekanik i panjohur për mua mund të bëjë (ose ka bërë) me motorin e makinës. Njëlloj, njohuria ime për natyrën nuk mund të thotë asgjë për atë që një Krijues i mundshëm i natyrës do të ishte i kënaqur të bënte (ose jo) me natyrën. Por sa më shumë njohuri të kem për atë që natyra mund të bëjë, aq më të mëdha janë gjasat për një mrekulli kur një ngjarjeje i mungojnë plotësisht shpjegimet natyrore dhe ku një shpjegim fetar është afër.

Me fjalë të tjera: mrekullitë nuk mund të përjashtohen, por as të mos besohen lehtë. Dhe në çdo rast, nuk ka asnjë kontradiktë logjike midis besimit në shkencë dhe besimit se mrekullitë kanë ndodhur ose mund të ndodhin.

[1] David Hume, Mbi fenë – Shkrime të zgjedhura mbi filozofinë e fesë. Përkthyer nga Joachim Retzlaff dhe Jan Landgren (Nora: Nya Doxa 1992), fq. 185–186. Fillimisht nga An Inquiry about Human Understanding, seksioni X, Of Miracles.

[2] Shih gjithashtu John Earman, Hume’s Abject Failure: The Argument Against Miracles (Oxford: Oxford University Press 2000).

[3] Shih, për shembull, librin e Micael Grenholm-it, Mrekullitë e Dokumentuara: Shkenca, Shërimi dhe Ekzistenca e Zotit (Sjöbergs förlag 2019).