Kryepeshkopi Lazër Mjeda: Raport mbi pushtimin serb

March 31, 2025

Viti 1913
Kryepeshkopi Lazër Mjeda:
Raport mbi pushtimin serb të Kosovës dhe Maqedonisë

Lazer Mjeda (1869-1935) lindi në Shkodër dhe u arsimua nga jezuitët. U shugurua prift katolik në vitin 1891, shërbeu si peshkop i Sapës nga viti 1900 deri në vitin 1904 dhe u ngrit më 14 prill 1909, në një moshë relativisht të re, në detyrën e Kryepeshkopit të Shkupit, këtë detyrë e mbajti deri në vitin 1921. Mjeda u kthye në vendlindjen e tij në Shkodër atë vit dhe shërbeu si Kryepeshkop i Shkodrës deri në vdekjen e tij më 1935. Gjatë kohës së tij në Shkup dhe Prizren ai i dorëzoi Vatikanit raportin e mëposhtëm mbi pushtimin serb të Kosovës dhe Maqedonisë. Informacioni i tij i shërbeu Leo Freundlich në “Golgotën e Shqipërisë” të këtij të fundit.

Vjenë, 24 janar 1913

Zoti më i shquar,

Besoj se po e ndihmoj Shkëlqesinë Tuaj ju paraqitur një përmbledhje të raportit që më dërguan priftërinjtë, Dom Giuseppe Ramaj, famullitar i Üsküb [Shkupit] dhe Dom Pashk Krasniqi, bashkëpunëtori im në Prizren, për keqtrajtimin e bërë. nga serbët për shqiptarët e kryepeshkopatës sime, duke theksuar se faktet e nxjerra këtu janë vetëm një pjesë e vogël e mizorive të shumta të kryera, veçanërisht në ato rajone ku sytë e huaj nuk kanë arritur të depërtojnë. Ishte e vështirë për priftërinjtë të merrnin të gjitha informacionet, sepse komunikimi midis një famullie me tjetrën ishte e ndaluar dhe ishte jashtëzakonisht e rrezikshme të flitet për çështje të tilla. Ajo që është paraqitur këtu është marrë nga deklaratat autentike të atyre që kanë qenë dëshmitarë të ngjarjeve të tilla ose kanë dëgjuar për to nga një numër i njerëzve të tjerë që meritojnë besimin. Në Kumanovë, një ushtar serb ka treguar në zyrën e famullisë se si është sulmuar një fshat shqiptar. “Ata që nuk kishin ikur para mbërritjes tonë, u fshehën në nënçatit e shtëpive të tyre. Shtëpive iu vu zjarri dhe kur flakët u ngritën në çati, ata që ishin brenda dolën nga vendet e tyre të fshehta. Ne,”vazhdoi ushtari, “ishim. u pozicionuam te dera dhe kur dolën, i vramë. Kur kishte fëmijë, ne nuk duhej t’i shpërdornim municionet tona dhe në vend të tyre përdornim bajonetat tona. E gjithë kjo ndodhi, – përfundoi ushtari, – “sepse dikush qëlloi mbi ne. nga njëra prej shtëpive ku ishte ngritur një flamur i bardhë”.

Në Shkup, siç dihet tani, serbët hynë në qytet pa hasur asnjë rezistencë. Për pesëmbëdhjetë ditë rresht çdo natë hidhnin njëzet e tridhjetë shqiptarë në lumin Vardar.

Për më tepër, pas kalasë së qytetit është një hendek i madh që serbët synonin ta mbushnin me trupa shqiptarësh dhe në fakt aty shiheshin më shumë se njëqind trupa! Një përroskë tjetër e vendosur në Kisella Vodë jo larg qytetit të Shkupit shërbeu si varr për tetëdhjetë kufoma të tjera shqiptare. Shqiptarët e plagosur në spital u lanë të vdisnin nga uria dhe shumë prej tyre u zhdukën në dallgët e Vardarit. Një dëshmitar okular më tha se nga 130 të plagosurit që kishte parë një ditë, vetëm tetëdhjetë ishin atje të nesërmen, dhe pas kësaj, vetëm tridhjetë, pa e ditur askush se ku kishin përfunduar. Një mbrëmje, dy shqiptarë u vranë teksa po ecnin të qetë në rrugën kryesore. Ata u qëlluan nga disa komitaxhinj që po pinin për qejf në një hotel. Trupat inxhinierike serbe vendosën në vend një kalë të ngordhur, të cilin e solli një automjet ushtarak. Tre shqiptarë u goditën për vdekje me bajonetë pranë urës së Vardarit thjesht sepse guxuan të përdornin një rrugë publike. Edhe puse u përdorën nga serbët për të shfarosur shqiptarët. Rreth dyzet puse të mira u mbushën me kufomat e tyre.

Mendja ngatërrohet kur i përshkruan vjedhjet, plaçkitjet dhe përdhunimet e grave në mënyrën më barbare. Burrat madje detyroheshin të mbanin llambën dhe të shikonin gratë e tyre duke u përdhunuar, dhe baballarët u detyruan të mbanin fenerë ndërsa vajzat e tyre u shkatërruan, madje edhe vajzat dymbëdhjetë vjeç! Një i ri serb, i cili ishte aq i lodhur saqë mezi qëndronte në këmbë, më tha: “Jam i rraskapitur, nuk kam ngrënë, as pirë apo fjetur në njëzet orët e fundit, sepse kam qenë i zënë duke gjuajtur shqiptarët në to. shtëpi.” Një ushtar serb që mbante në duar dy orë që ua kishte marrë shqiptarëve dhe 150 lira turke (rreth 3444 franga të arta), pa një shqiptar të vjetër që po kalonte dhe bërtiti: “Sa keq që ka kaq shumë, sepse do të më duhej t’i shpenzoja. gjithë municionin tim”. Për më keq, serbët e Shkupit u ofruan pije ushtarëve që, kur të dehur, të futeshin në shtëpitë e shqiptarëve dhe të bënin të gjitha veprat e liga. Pesë fshatra afër Shkupit u dogjën për të pastruar rajonin nga shqiptarët, flakët dhe tymi mund të shiheshin nga qyteti për tre ditë të plota. E megjithatë, në vetë Shkupin nuk ka pasur luftime dhe keqpërdorim të flamurit të bardhë.

Në Moravë nuk ka munguar viktima. Në Tërstenik u vranë 60 persona, në Goshicë (Gurishtë?) 10, në Sinizë (Sinicë) 32, në Verban 20, në Liubishdë (Lupishtë) 19 dhe në Kamenoglavë, fshat me 50 familie, të gjithë burrat u vranë në sulm. Kur kaloi ushtria serbe, i bëri të gjithë burrat të dilnin nga fshati për të përshëndetur ushtrinë dhe pastaj fshatarët e varfër u lidhën dhe i therën pa mëshirë. Ata që ishin goditur pa mjeshtëri dhe mund të kishin mbijetuar, u përfunduan me bajoneta. Në Kalkandele (Tetovë), 85 shqiptarë, të cilët u gjetën në shtëpitë e tyre, u vranë me një pretekst apo tjetër. Plaçkitja dhe veprat e tjera të liga ishin të njëjta si në Shkup. Në Gostivar, komandanti serb kërkoi 200 lira turke qytetit dhe kur kjo shumë iu dorëzua, qyteti mbijetoi mirë, relativisht – vetëm gjashtë shqiptarë u therën atje. Nuk dihet asgjë për fatin e fshatrave përreth këtyre dy qyteteve. Por nga ajo që ndodhi diku tjetër, mund të bëhet një supozim i mirë.

Në Mitrovicë dhe rrethinë nuk kemi asgjë të veçantë për të raportuar, ndonëse u përhapën thashetheme se atje kishte një masakër të tmerrshme ndaj shqiptarëve. Në Ferizaj mbijetuan vetëm tre shqiptarë myslimanë të moshës pesëmbëdhjetë vjeç e lart. Aty pati luftime të egra për njëzet e katër orë dhe ranë edhe shumë serbë. Një grua shqiptare, duke parë burrin e saj të vrarë, kapi një pushkë dhe qëlloi pesë serbë. Një serb më tha se aty ishin vrarë 1200 shqiptarë, të mbledhur paraprakisht nga fshatrat përreth për t’u vrarë në një vend. E njëjta gjë ndodhi me shqiptarët në Gjilan, ndonëse pushtuesit nuk u bënë rezistencë. Aty ndodhën edhe plaçkitje dhe masakra.

Në Prishtinë, numri i shqiptarëve të vrarë llogaritet në 5000. Por këtu duket se shqiptarët, nën drejtimin e oficerëve turq, keqpërdorën flamurin e bardhë dhe vranë pabesisht shumë oficerë serbë dhe shumë ushtarë. Numri i saktë nuk dihet. Në Leshkobarë, një fshat afër Ferizajt, tetë katolikë u vranë teksa po ecnin rrugës dhe nuk mbanin armë apo sende komprometuese. Ata u qëlluan në vend thjesht sepse ishin shqiptarë. Në Prizrend (Prizren) qyteti u dorëzua pa luftë, por kjo nuk e ndaloi përsëritjen e tmerreve të bëra kundër shqiptarëve kudo tjetër, me përjashtim të Prishtinës. Qyteti dhe rrethinat e tij janë plot me komitaxhi dhe banda serbe që kryejnë gjykime të shkurtra. Ata nuk bëjnë asnjë pyetje. Mjafton që t’i zënë sytë një shqiptar për ta vrarë menjëherë. Qyteti i ngjan mbretërisë së vdekjes. Ata trokasin në dyert e shtëpive të shqiptarëve, i nxjerrin burrat dhe i qëllojnë menjëherë, thjesht se janë shqiptarë. Prej disa ditësh nuk është dhënë as autorizimi për varrosjen e të vdekurve. Çdo natë mund të dëgjohej të shtënat e pushkëve në të gjithë qytetin. Brenda pak ditësh, numri i të vrarëve ishte rritur në 400. Nuk ka nevojë të flitet veçanërisht për vjedhjet, plaçkitjet dhe përdhunimet e grave. Fjala e ditës është: “Çdo gjë shkon me shqiptarët”, jo vetëm shkon, por është e dëshirueshme dhe bëhet me porosi. Me gjithë tmerret e tilla, komandanti ushtarak B. Jankoviç, me një revole në dorë, i detyroi krerët e qytetit t’i dërgonin një telegram urimi mbretit Pjetër.

Arriti festa myslimane e Kurban Bajramit dhe 800 dele u dërguan në treg për t’u therur. Dhe çfarë bënë serbët? Ata erdhën menjëherë me oficerë të armatosur dhe ua konfiskuan delet për ushtarët e tyre, duke ua ndaluar myslimanëve të kremtonin Bajramin. Komandanti kishte nevojë për furnizime për ushtarët e tij që marshonin kundër Lumës, por atij i mungonin kuajt. Pra, çfarë bëri ai? Ai thirri 200 të rinj shqiptarë, i ngarkoi secilit me 40 okë (rreth 50 kilogramë) ushqim dhe i nisi natën, nëpër baltën e thellë, në një udhëtim shtatë orësh.
Një grua katolike nga Fani, e quajtur Dila, nga fshati Shgjini (Shën Gjin), kishte ardhur në Prizren me djalin e saj, një të afërm dhe dy shokë nga fshati Gjugja për të blerë rroba dhe sende të tjera të nevojshme për martesën e vajzës së saj. dhe dy vajza të tjera. Pasi kishin bërë pazarin, ata shkuan te komandanti Jankoviç për një letër rekomandimi, në mënyrë që të mos ngacmoheshin nga ndonjë ushtarë që mund të takonin në udhëtimin e tyre për në shtëpi. Komandanti ua dha letrën dhe u nisën. Kur arritën në Zhur, katër orë larg Prizrenit, u ndeshën me disa ushtarë serbë. Menjëherë ia treguan letrën një nënoficeri, por ai e shpërfilli. Ushtarët i kaluan plotësisht bagazhet e tyre dhe, megjithëse nuk u gjet asgjë komprometuese, katër burrat ishin të lidhur së bashku dhe duart e gruas ishin të lidhura pas shpine. Të lidhur kështu, burrat u rrahën me kondakët e pushkëve, marshuan disa hapa përpara derisa arritën në buzë të një hendeku, qëlluan dhe shkelmuan në ta, duke rënë njëri mbi tjetrin. U dha një sinjal dhe të gjitha kufomat u qëlluan përsëri. Nëna e mjerë lëshoi një britmë të tmerrshme, thirri djalin e saj dhe kur pa kufomën, iu lutë ushtarëve që ta vrisnin edhe atë dhe ta linin të bashkohej me djalin e saj, por ata ia refuzuan kërkesën. Ajo u la aty për të pritur. Dy nga banditë e lidhën atë në një pemë. Në ndërkohë, njëri nga ushtarët nxori nga çanta një copë bukë që viktimat e kishin blerë në Prizren për udhëtimin e tyre dhe futi në të dy plumba Mauser. Duke dëgjuar të shtënat, disa oficerë dhe komandanti mbërritën në vendngjarje. Ata pyetën se pse kishte pasur të shtëna dhe ushtarët u thanë se kishin vrarë katër shqiptarë që kishin tentuar të vidhnin municion nga kampi, siç e vërtetoi buka, dhe u treguan bukën me plumbat në të. Komandanti nuk e vuri në dyshim këtë shpjegim, pasi ishte i denjë për ushtarë të tillë. Gjatë gjithë kohës, askush nuk u mendua për grauan e varfra të lidhura në pemë. E lanë aty, ai kryengritësi i madh shqiptar, të hënën pasdite, të nesërmen, gjithë të martën dhe deri të mërkurën në mëngjes. Kur u zgjidh, gruaja e mjerë ra në tokë, më shumë e vdekur se e gjallë. I dhanë ushqim, pak ujë dhe pak bukë në të cilën kishte plumbat. Më pas ajo u kthye në këmbë në Prizren, me duart ende të lidhura pas shpine. Ishte natë kur arritën në Prizren dhe e mbyllën në një shkollë serbe, në një dhomë të pandriçuar ku ajo kaloi një natë të tmerrshme me duart ende të lidhura. Të nesërmen e sollën te komandanti Jankoviq dhe aty, para tij, shumë oficerë dhe katër qytetarë, u akuzua për rebelim. Gruaja e gjorë, në lot, të qarë dhe gati të fikët, u tregoi se çfarë i kishte ndodhur, siç u tregua më sipër. Por gjenerali e hodhi poshtë shpjegimin e saj dhe e mbylli në dioqezën serbe. Të nesërmen ajo u lirua dhe u dha në kujdesin e disa katolikëve që e çuan në kishën e tyre. Ata pyetën oficerët se si mund të ishin vrarë katër persona për dy plumba të gjetur në një copë bukë, duke këmbëngulur se duhej kryer një hetim i duhur dhe të dënohej bukëpjekësi dhe jo blerësi i pafajshëm. Ata nuk mund t’i akuzonin drejtpërdrejt ushtarët, sepse në atë kohë lufte nuk kishte shpresë për një gjyq dhe ushtarët nuk u bindeshin as udhëheqësve të tyre. Por lind pyetja se si ishte e mundur që një bukë e vogël të piqej në një furrë me dy plumba dhe të mos kishin shpërthyer plumbat. Përgjigja e dhënë ishte se kjo sapo ishte vërtetuar dhe kështu ishte e mundur.

Në Prizren, një bukëpjekësi i quajtur Gjoni, djali i Prek Palit, u pushkatua pa arsye, siç do të sqarohet më poshtë. Ai po përgatiste bukën e përditshme për një numër të caktuar ushtarësh. Atë ditë ndodhi që një oficer që kishte për detyrë të mbikëqyrte shpërndarjen e bukës, la për një çast pushkën Mauser të mbështetur në murin e dyqanit të Gjonit të varfër dhe doli jashtë. Ndërkohë, një patrullë ushtarësh erdhi, iu ra në sy Mauseri, e konfiskuan atë dhe arrestuan bukëpjekësin. Ai ua shpjegoi çështjen dhe u dha emrin e oficerit që kishte harruar Mauzerin e tij, por ata nuk e dëgjuan atë dhe e dërguan në gjykatë për ta dënuar me vdekje. Pas arrestimit të Gjonit, vëllai i tij Gjin nxitoi të gjente oficerin dhe u kthye me të në komisariat. Oficeri dëshmoi se ai kishte lënë Mauser-in e tij për një moment të mbështetur në murin e dyqanit të furrës dhe u tha numrin e saj. Me gjithë shpjegimet që dha, ai u rrah. Asgjë nuk dihej fillimisht për fatin e Gjonit të gjorë. Dhjetë ditë më vonë, nëna e tij e varfër, e cila kishte shkuar në polici çdo ditë për të pyetur për djalin e saj, e zbuloi trupin rreth një çerek ore jashtë qytetit. Ajo iu lut autoriteteve serbe që të lejonin që djali i saj të varrosej me ceremoni fetare, por ata e shpërfillën atë. Ajo shkoi te prifti katolik dhe i tregoi se çfarë kishte ndodhur. Prifti më pas shkoi te autoritetet dhe kërkoi leje në emër të lirisë fetare, por ata e përzunë jashtë. Më në fund, pas shumë sprovash dhe mundimesh, babait të tij iu dha autorizimi për ta varrosur të riun aty ku u vra, por jo që prifti katolik t’i jepte bekimin e fundit trupit.

Bashkëpunëtori im në Prizren më njoftoi për sa vijon: “Një ditë kontaktova me një serb për punë personale, dmth në departamentin e drejtësisë dhe erdhi një ushtar duke kërkuar nga drejtori një palë këpucë, i thanë se atje nuk kishte këpucë. Ai më pas kërkoi që të paktën t’i jepnin një palë sandale dhe i thanë edhe një herë se nuk kishte. Në atë moment hyri një oficer. Nuk e di se çfarë gradë mbante, por vura re se kolegët e trajtuan me shumë respekt. Pasi dëgjoi se për çfarë po flisnin, ai iu drejtua ushtarit dhe i tha: “Pse po poshtëron veten para drejtorit për një palë këpucë? Dil dhe hiqi një palë këpucë të mira” në hqiptarin e parë qe sheh. Thjesht vrite dhe ia merrë këpuat .Keshtu bera une. Çizmet qe kam veshur jane nga nje shqiptar qe e vrava vetem per ti marre këpucët .Duhet te kuptosh se plani yne është t’i shkatërrojmë shqiptarët'”. Mund ta imagjinoni se çfarë pësoi zona rreth Prizrenit. Shumë fshatra u dogjën dhe fshatarët e varfër u masakruan pa mëshirë. Në shënjestër të veçantë ishin shqiptarët katolikë, sepse thuhej se ishin në anën austriake dhe ishin armiq të serbëve. Për këtë arsye u dogjën tre fshatra dhe u vranë tridhjetë krerët e fshatit katolik. Ndër aktet e fundit barbare ishte edhe ky: ushtarët serbë hynë në shtëpitë e fshatarëve katolikë dhe, pasi kishin ngrënë e pirë sa të ngopeshin (sepse aty gjetën verë), i nxorën me forcë gratë nga shtëpitë, i lidhën me njëra-tjetrën. dhe i detyroi të kërcejnë. Pastaj ata u zbavitën duke qëlluar mbi ta me mauserët (pushkët) e tyre dhe u gëzuan pa masë kur i panë të binin përtokë. Kishte edhe incidente të tjera ‘interesante’ të këtij lloji.

Gjeneral Jankoviç u informua se fisi Lumës nuk do të lejonte që trupat serbe të kalonin pa luftë. Prandaj ai i shpalli ata si një racë të ulët njerëzish dhe deklaroi se të gjithë duhet të vriteshin. Trupat i mblodhën të gjithë, burra, gra dhe fëmijë, duke mos kursyer askënd, me qëllim që t’i asgjësonin të gjithë dhe t’u vunë zjarrin fshatrave të tyre. Dhe me të vërtetë ata shkatërruan 27 fshatra në këtë rajon dhe masakruan burra dhe gra. Fëmijët u kapën nga gjinjtë e nënave të tyre, u mbështjellën me kashtë dhe u dogjën të gjallë. Ata shponin edhe barkun e grave shtatzëna me bajonetat e tyre dhe goditnin me thikë foshnjat e palindura. Është e paimagjinueshme, por është e vërtetë! Katërqind burra të Lumës u dorëzuan me kusht që të liheshin të padëmtuar, por i dërguan në burgun e Prizrenit dhe i therën, nga dyzet deri në gjashtëdhjetë prej tyre çdo ditë. Një dëshmitar okular deklaroi se rreth 1500 trupa të shqiptarëve u panë rreth Prizrenit ato ditë. Kjo është ndoshta arsyeja pse gazetarët e huaj nuk u lejuan në Prizren. Për Pejën dhe rajonin përreth ne nuk dimë asgjë, por duhet supozuar se ai ka pësuar një fat të ngjashëm me atë të rajoneve të tjera shqiptare.

Rasti i Gjakovës është i pazakontë edhe më makabër. Ushtarët u liruan të bënin çfarë të donin me gratë dhe fëmijët dhe të vidhnin gjithçka që dëshironin. Fillimisht në këtë rajon hynë malazezët, të ndjekur nga vëllezërit e tyre serbë. Famullitari i Shkupit tha se një serb i kishte thënë se malazezët kishin sjellë me vete gratë e tyre dhe se këto të fundit ishin parë në Gjakovë duke mbajtur armë dhe duke therur gratë dhe fëmijët vendas. Një ushtar serb, duke besuar se jam bashkatdhetar i tij, më tha me shumë entuziazëm se shumë pak nga fshatrat e rajonit të Tetovës, Shkupit, Kumanovës, Preshevës, Gjilanit, Ferizajt, Prizrenit, Gjakovës dhe Pejës kishin mbetur në këmbë. Të gjithëve u kishin vënë flakën. Kështu duhej të sillej me shqiptarët, përfundoi ai. Një oficer serb pohoi se 75% e shqiptarëve duhet të vriten. Vetëm në vilajetin e Kosovës të pushtuar nga serbët, numri i të vdekurve deri më tani, pa asnjë ekzagjerim, mund të llogaritet në 25.000.

Serbët dhe aleatët e tyre e filluan këtë luftë, siç thanë ata, për të “liruar të krishterët nga barbaria myslimane”. Sigurisht që do të ishte më e saktë ta quajmë “kryqëzatë për ortodoksinë dhe për shfarosjen e shqiptarëve”. Duhet të theksohet se, pas furisë fillestare të luftës, zemërimi serb u drejtua veçanërisht kundër katolikëve. Kam marrë letra ku thuhej se shumë prej tyre po persekutohen, arrestohen dhe futen në burg pa asnjë arsye. Unë besoj se ata po e bëjnë këtë për të frikësuar muslimanët dhe për t’i ndaluar ata të përqafojnë katolicizmin, sepse ka pasur konvertime të shumta.

Lazër Miedia
Kryepeshkopi i Shkupit

Written by: pradm

Rate it

RADIO ATDHETARET RADIO ATDHETARET RADIO ATDHETARET

Ama Zemren

Fale dashurinë

Hajde të Vallzojna

Kryepeshkopi Lazër Mjeda: Raport mbi pushtimin serb

Kujtimet e kontit anglez Aubrej Herbert (ll)

Kujtimet e kontit anglez Aubrej Herbert (l)

music_note

RADIO ATDHETARET RADIO ATDHETARET RADIO ATDHETARET

Ama Zemren

Fale dashurinë

Hajde të Vallzojna

Kryepeshkopi Lazër Mjeda: Raport mbi pushtimin serb

Similar posts

Kujtimet e kontit anglez Aubrej Herbert (ll)

Kujtimet e kontit anglez Aubrej Herbert (l)