Çfarë nuk është filozofia

Filozofia nuk është një temë historike
Filozofia nuk ka të bëjë me një koleksion të lirë të pleqve të vdekur prej kohësh, të cilët kanë menduar dhe menduar mendime të pahijshme për gjithçka midis qiellit dhe tokës. Filozofia është diçka sa aktuale aq edhe e përjetshme, diçka sa praktike aq edhe teorike dhe diçka sa e zakonshme aq edhe e jashtëzakonshme. Filozofia ka të bëjë me të gjitha pyetjet që shumica e njerëzve i bëjnë vetes në një moment të jetës së tyre. Pyetje të tilla si: “çfarë është e vërtetë?”, “Çfarë mund të dimë?”, “Cili është kuptimi i jetës?” dhe “çfarë është e drejtë dhe e gabuar?”. Për të gjitha pyetjet e mëdha që mund të mos jenë veçanërisht të lehta për t’u përgjigjur, por që megjithatë kërkojnë, nëse jo përgjigje përfundimtare, atëherë të paktën biseda të mira dhe supozime të kualifikuara.

Prandaj, çështjet e filozofisë janë po aq të rëndësishme për ne sot sa ishin në të kaluarën, dhe në këtë mund të gjejmë ende një ndihmë të paçmuar nga “pleqtë” (dhe gratë, megjithëse ato fatkeqësisht kanë qenë më pak të dukshme historikisht). Sepse edhe pse filozofia ka një dimension të caktuar personal, ne ecim më lehtë përpara përmes bisedës dhe kontaktit me teoritë dhe idetë e këtyre filozofëve.

Filozofia nuk është “të kesh një filozofi”
Ndonjëherë fjala filozofi përdoret si sinonim për të pasur thjesht një grup mendimesh, idesh ose parimesh për një gjë të caktuar. Ky përkufizim është i saktë për aq sa filozofia është diçka që “të gjithë e kanë” dhe çdo pyetje përmban filozofi. Por pyetja bëhet filozofike, dhe ne bëhemi filozofë, vetëm kur bëhemi të vetëdijshëm për këtë fakt dhe fillojmë t’i shqyrtojmë këto mendime. Në këtë, filozofia bëhet jo vetëm diçka që e kemi tashmë, por edhe një aktivitet i vazhdueshëm.

Për t’u angazhuar në filozofi, së pari duhet të përpiqemi të adoptojmë një qëndrim “të bazuar në zero” ndaj botës dhe vetvetes. Mendimi filozofik kërkon që të mos marrim asgjë si të mirëqenë dhe më pas të rindërtojmë me kujdes, në mënyrë logjike dhe koherente kuptimin tonë për botën. Nëpërmjet filozofisë ne bëhemi të vetëdijshëm për të menduarit tonë dhe se si kjo i formëson objektet për të cilat mendojmë. Filozofia na ndihmon të kërkojmë qartësi në supozimet që bëjmë dhe në të kuptuarit se si këto përbëjnë bazën për përfundimet tona. Filozofia na mëson të mos pranojmë kurrë asgjë pa e ekspozuar më parë ndaj kritikës. E thënë thjesht, “të kesh një filozofi” mund të jetë një fillim, por kurrë një qëllim përfundimtar.

Filozofia nuk është shkencë, por as fe
Filozofia nuk ka të bëjë me asnjë lloj “faktesh të pastra”. Filozofia, përkundrazi, përbën kufijtë e dijes. Zonat ku nuk mund të veshim më pallto laboratori dhe të kryejmë eksperimente. Fushat ku më shpesh nuk ndihmohemi nga anketat statistikore. Fushat ku ne nuk mund të eksplorojmë më përgjigjet e mundshme për pyetjet tona thjesht duke “dalur në botë dhe duke kërkuar” (edhe pse ky shpesh mund të jetë një fillim i mirë). Filozofia është vendi ku përfundojmë kur rëndësia e pyetjeve rritet krahas vështirësive për t’iu përgjigjur atyre. Një vend ku arsyeja jonë kolektive bëhet mjeti ynë i vetëm. Prandaj, filozofia është në thelb një veprimtari më spekulative sesa shkenca. Por larg nga një e lirshme.

Sepse aty ku feja ka të bëjë me besimin dhe urdhërimet – me supozimin e ekzistencave të mbinatyrshme që, nëpërmjet shkrimeve të shenjta, na urdhërojnë të veprojmë në një mënyrë ose në një tjetër. Pra, brenda filozofisë, nuk ka urdhra, autoritete të dhëna ose “besim të thellë”, vetëm arsye të mira të shoqëruara nga një skepticizëm gjithnjë i pranishëm dhe i shëndetshëm.

Kjo nuk do të thotë se njeriu nuk mund ose nuk duhet të mbajë pikëpamje fetare në kontekste filozofike. Por nëse këto duhen trajtuar në një diskutim filozofik, ai duhet të bëhet me argumente dhe jo duke iu referuar autoriteteve hyjnore ose shkrimeve të shenjta. As nuk do të thotë se nuk është e dobishme në kontekste filozofike të jesh i lexuar mirë në shkenca të ndryshme. Përkundrazi, mund të jetë një ide e mirë që së pari të kuptojmë diçka rreth asaj që mund të na thonë këto, jo më pak në mënyrë që të jemi në gjendje të dimë diçka për atë që ata nuk mund të na thonë. Gjithmonë do të ketë një shkëmbim të rëndësishëm midis filozofisë dhe shkencës.

Filozofia nuk është diçka “e paqartë” dhe nuk ka të bëjë vetëm me pyetjet.
Një deklaratë mjaft e zakonshme për filozofinë është se ajo kurrë nuk jep përgjigje, vetëm pyetje. Ky është kryesisht një thjeshtim i karikaturës. Është e vërtetë që filozofia përmban më shumë pyetje sesa përgjigje, por është e vërtetë edhe në shkencë. Asnjë hulumtim nuk është kurrë përfundimtar dhe fakti që ka pak përgjigje të sigurta nuk do të thotë se të gjitha idetë janë njësoj të mira.

Në filozofi, mund të jetë më e vështirë të arrihet një teori për të cilën shumica, qoftë edhe përkohësisht, mund të bien dakord në mënyrë të arsyeshme. Por kjo nuk do të thotë se nga pikëpamja filozofike njeriu nuk bën kurrë një përparim të tillë. Përkundrazi, ne shpresojmë se jemi shumë më të mençur tani se sa dy mijë vjet më parë. Por të bëhesh më i mençur ka të bëjë gjithashtu me zbulimin e pyetjeve të reja.

Një tjetër perceptim i zakonshëm i filozofisë është se ajo merret me gjëra që konsiderohen të paqarta. Në këtë, “flum” shpesh ngatërrohet me aspektin spekulativ që vjen nga vështirësia e pyetjeve filozofike. Por vështirësi të tilla hasen dhe zgjidhen jo përmes mungesës së seriozitetit dhe strukturës së mendimit në favor të “flumit”, por përmes kërkesës dhe dëshirës për të kundërtën. Nëse një pyetje është e vështirë, nuk ju ndihmon shumë nëse nuk e merrni seriozisht. Flum zakonisht ndodh kur përpiqemi shumë shpejt për të dhënë përgjigje të thjeshta dhe të paqarta për pyetjet që tashmë janë bërë keq.

Filozofia nuk është “studimi i gjithçkaje”, por as “studimi i pjesës tjetër”

Fjala filozofi është fillimisht greke dhe do të thotë “dashuri për mençurinë”. Deri vonë në histori, filozofia ishte gjithashtu “studimi i gjithçkaje” dhe përfshinte gjithçka, nga fizika te estetika. Por ndërsa shkencat e ndryshme kanë dalë dhe janë degëzuar nga filozofia, ajo është bërë (disi me shaka) “studimi i të tjerëve”. Prandaj, një mënyrë e zakonshme për të përshkruar lëndën e filozofisë është renditja e një numri fushash lëndore më të vogla me të cilat zakonisht merren filozofët.

Tani, sigurisht, nuk është një fillim i keq për të filluar me një listë të tillë për të marrë një lloj kuptimi të filozofisë si lëndë. Është gjithashtu e vërtetë që filozofia është “studimi i pjesës tjetër” në kuptimin që ajo heton gjëra që shkenca nuk mund t’u përgjigjet. Por filozofia nuk ka të bëjë vetëm me një fushë të caktuar lëndore të kufizuar. Së pari, ka një aspekt filozofik për shumicën e llojeve të pyetjeve dhe temave. Së pari, filozofia ka të bëjë sa me një qëndrim, një metodë dhe një qëllim, aq sa ka të bëjë me përmbajtjen.

Filozofia ka të bëjë me marrjen e një qasjeje holistike ndaj njohurive njerëzore, duke u përpjekur të kuptojmë botën në të cilën jemi hedhur dhe të kërkojmë vendin tonë në të. Një mënyrë për t’iu qasur një teme ose një problemi, për të arritur pyetjet më themelore. Një mënyrë të menduari dhe një mënyrë për të shqyrtuar në mënyrë kritike mënyrën se si mendoni.

Filozofia është po aq themeli sa edhe kufiri i të menduarit tonë. Kufiri sepse përcakton se ku nuk mund të shkojë mendimi racional dhe logjik. Baza, sepse ajo përbën themelin mbi të cilin duhet të qëndrojë e gjithë dija tjetër, dhe sepse pyetja filozofike lind kur ne thellohemi thellë në besimet tona. Por edhe qëllimi i fillimit dhe i fundit. Fillimi sepse është në filozofi që zgjohet mendimi i parë. Ashtu si fëmija që nuk resht së pyeturi “pse”. Destinacioni përfundimtar sepse është stacioni i terminalit ku ne vendosim se çfarë ia vlen, çfarë është e rëndësishme dhe çfarë është e mirë.

Të angazhohesh në filozofi, në fund të fundit, siç thekson Sokrati, është të jetosh jetën reflektuese, ose siç e riformuloi Niçe, të bëhesh autori i jetës së vet. Dhe kjo është edhe tema, edhe qëllimi edhe metoda.

Çfarë mund dhe duhet të jetë filozofia

Filozofia ka të bëjë me gatishmërinë për të ekspozuar besimet tona për botën dhe për t’i nënshtruar ato një shqyrtimi kritik.

Në këtë, filozofia ka të bëjë gjithmonë me arritjen në fund të temës që po marrim. Rreth kërkimit të natyrës më themelore dhe problematike të një pyetjeje. Dhe në këtë kuptim, mund të thuhet gjithashtu se shumica e pyetjeve përfundojnë diku në filozofi – nëse thjesht i shikojmë ato nga afër. Sepse nëse ka diçka që e dallon çështjen filozofike, është se ajo është gjithmonë universale dhe parimore. Që shkon thellë dhe përtej individuales dhe privates.

Për shembull, nëse do të merreshim me një analizë filozofike të konceptit të “dashurisë”, nuk do të mjaftonte të pyesnim Lizën se si ndihet kur është e dashuruar, ose si e perceptojnë populli suedez fjalën “dashuri” (kjo është një punë për antropologët socialë – jo për filozofët). Sigurisht që ne mund të kemi perceptime shumë të ndryshme se çfarë do të thotë dashuria për ne, por këto perceptime janë personale dhe filozofia, siç u përmend, merret me universalen. Filozofikisht, ne pyesim veten nëse mund të ketë diçka të veçantë në përvojën që zakonisht e quajmë dashuri. Ne po përpiqemi të gjejmë një parim të përgjithshëm që lidh të gjitha format e dashurisë dhe/ose mënyra të ndryshme për të dalluar llojet e ndryshme të dashurisë. Me pak fjalë, ne po përpiqemi të gjejmë emëruesin më të ulët të përbashkët të dashurisë.

Shembuj të pyetjeve filozofike

• Çfarë do të thotë të jesh njeri? Çfarë është njerëzimi?
• A kanë të gjithë njerëzit vlerë të barabartë? A kanë edhe kafshët një vlerë të tillë?
• A kemi vullnet të lirë apo veprimet tona janë plotësisht të përcaktuara në mënyrë shkakësore? A mund të veprojmë fare lirisht apo jemi gjithmonë produkt i mjedisit tonë?
• Çfarë do të thotë që ne jemi një dhe i njëjti person dhe megjithatë ndryshojmë? A kemi një “unë”? A kemi identitet personal? A kemi shpirt?
• A duhet të bëjmë edhe dallimin midis “burrave” dhe “grave”? A duhet të ketë një ndryshim midis mënyrës se si burrat dhe gratë sillen dhe si trajtohen?
• Çfarë është e drejtë dhe e gabuar? Çfarë është e vlefshme dhe çfarë është e mirë? Për kë kemi përgjegjësi? Kur duhet të fajësohemi për diçka që kemi bërë?
• Si do të jetojmë bashkë? Si duhet të organizohet një shoqëri e mirë? Çfarë të drejtash dhe detyrimesh duhet të kemi? Çfarë është drejtësia?
• Çfarë është e bukur dhe çfarë është e shëmtuar? Çfarë është arti?
• A ka kuptim jeta? A ka kuptim në jetë? Çfarë është lumturia? Çfarë është vetëaktualizimi?
• Çfarë ekziston? Çfarë është e vërtetë? Si është e ndërlidhur bota në nivelin e saj më themelor?
• A mund të vërtetojmë apo hedhim poshtë ekzistencën e një Zoti?
• Ku është kufiri i asaj që mund të dimë? Çfarë është dija dhe si e arrijmë njohurinë? Çfarë është e vërteta dhe si të përcaktojmë se çfarë është e vërtetë?
• Çfarë është shkenca dhe si duhet të zhvillohet?
• Cilat janë përbërësit e gjuhës? Cila është marrëdhënia midis gjuhës sonë dhe realitetit?
• Çfarë është arsyeja njerëzore dhe çfarë është të menduarit kritik?
• Çfarë është logjikisht e mundur? Çfarë është logjikisht e nevojshme? Cili është arsyetimi i mirë dhe një përfundim i vlefshëm?