Arbëria Venedikase (Shqipëria Venedikase)

Arbëria Venedikase është termi historik i përdorur për t’iu referuar dominimeve të lashta të Republikës së Venedikut në Dalmacinë jugore dhe rajonit të Scutarit, territore të cilat sot i përkasin Malit të Zi dhe Shqipërisë.Fillimisht këto territore ishin kryesisht në Shqipërinë veriore (veçanërisht rreth Shkodrës dhe Durazzo-s), prandaj morën emrin “Albania” Veneciane, por me pushtimin turk të vitit 1571 ato u reduktuan në zonën malazeze. Nga viti 1420 deri në 1797 ky territor mbeti përgjithmonë në duart e Serenissima dhe për disa shekuj përbënte një mburojë kundër synimeve ekspansioniste të Perandorisë Osmane.Nga viti 1418 drejtohej nga një kont dhe kapiten venecian, nga viti 1420 administrohej nga Republika e Venecias me emrin Bocche di Cattaro dhe vetëm në vitin 1687 u bë një njësi administrative autonome nën një Mbikëqyrës të Përgjithshëm dhe të Zakonshëm të Dalmacisë dhe Shqipërisë, me qendër në Zadar[1].

Shqipëria veneciane, e cila përbënte dominimin ekstrem të tokës veneciane në Adriatik, korrespondonte afërsisht me zonën e Gjirit të Kotorrit dhe me shtrirjen e bregdetit midis tyre dhe grykëderdhjes së lumit Boiana. Sundimi venecian nuk u shtri thellë në brendësi të Ballkanit, pasi ekonomia e zonës ishte tërësisht e orientuar drejt aktiviteteve detare, por megjithatë përfshinte qytetet më të rëndësishme bregdetare (Cattaro, Risano, Perasto, Teodo dhe Castelnuovo në Bocche-në e fortifikuar mirë, si dhe Traste, Budua, Castellastua, në jug të Spizzas, dhe Dugnoast, Antignoast).Fillimisht, Shqipëria veneciane kufizohej me Republikën e Raguzës në veri, derisa në vitin 1699 raguzianët i dhanë Perandorisë Osmane një dalje shumë të ngushtë në det pranë Suttorinës, duke e bërë Shqipërinë veneciane një enklavë në të gjitha aspektet. Kufiri jugor gjithashtu u tërhoq me kalimin e kohës, duke arritur vendndodhjen e tij aktuale në 1573 në jug të Castellastua, në zonën e njohur si Confin ose Confino (Kufini i sotëm afër Buljaricës).Shqipëria veneciane ishte e banuar në pjesën më jugore (Dulcigno) nga shqiptarët, ndërsa e gjithë zona e Bokës së Kotorskës, Budvës dhe Antivarit ishte e banuar kryesisht nga popullsi romake dhe sllave. Mbiemri “venedikas” duhej kuptuar në ndryshim nga Shqipëria osmane, që përfshinte Shqipërinë e sotme.

Prania veneciane në territoret e Shqipërisë veneciane daton që në mesjetë, kur qytetet bregdetare dalmate shërbenin tashmë si poste tregtare për republikën detare, pavarësisht se i nënshtroheshin ndryshimeve të shpeshta të sovranitetit. Në përgjithësi, vetëm në vitin 1420 Venediku ishte në gjendje të pohonte përfundimisht dominimin e saj mbi Adriatikun lindor, të cilin arriti ta ruante pothuajse të pandryshuar deri në rënien e Republikës në 1797; Vetëm Antivari dhe Dulcigno iu dorëzuan turqve në 1571 dhe nuk u kthyen më në Venecia.Gjatë shekujve të sundimit venedikas, ndonëse e ndarë nga pjesa tjetër e Dalmacisë nga territori i Republikës së Raguzës, Shqipëria veneciane nuk përbënte një ndarje administrative autonome, pasi me pjesën tjetër të Dalmacisë ajo formoi një njësi të vetme të varur nga Siguruesi i Përgjithshëm i Dalmacisë dhe Shqipëria me qendër në Zara. Për shkak të pozicionit të saj strategjik, e gjithë zona iu nënshtrua bastisjeve të përsëritura turke gjatë shekujve, por Serenissima gjithmonë arrinte t’i rezistonte sulmeve nga kontinenti.Me rënien e Republikës së Venedikut, Napoleoni pushtoi zotërimet e Republikës së Venecias. Rezistenca e fundit kundër tij u zhvillua në zonën e Cattaro, ku u varros “Gonfalone di Venezia” (mes lotëve të popullsisë së Perastos), sipas Vittorio Giorgi[2].

Pas Kongresit të Vjenës (1815) rajoni kaloi nën sundimin austriak (Mbretëria e Dalmacisë) së bashku me të gjitha ish territoret veneciane të Dalmacisë dhe ato të Republikës së shpërbërë të Raguzës. Termi alternativ, por më pak i zakonshëm, “Shqipëri austriake” daton në atë periudhë. Në 1878, si rezultat i Kongresit të Berlinit, u krijua një rritje shumë e vogël territoriale (40 km²) e Dalmacisë Austriake, e cila përfshinte komunën e Spizza në jug (disa km në veri të Antivarit). Kufiri i lashtë më në fund ra në 1918 në fund të Luftës së Parë Botërore dhe nuk u rifitua kurrë, përveç provincës kalimtare të Cattaro gjatë pushtimit italian të Jugosllavisë (1941-1943).Sot territoret e Shqipërisë së dikurshme veneciane janë pjesë e Malit të Zi dhe Shqipërisë.

Historia e popullsisë veneciane të Shqipërisë Veneciane

Sipas historianit dalmat Luigi Paulucci (në librin e tij “The Bocche di Cattaro in 1810”) popullsia e Shqipërisë veneciane, gjatë shekujve të Republikës së Venedikut, fliste kryesisht gjuhën veneciane (rreth 66%) në zonat urbane (Cattaro, Perasto, Budva etj.) përreth “Bocche di Cattaro”.Por në zonat e brendshme më shumë se gjysma e popullsisë ishte sllavishtfolëse, veçanërisht në fillim të shekullit të tetëmbëdhjetë.Paulucci shkroi gjithashtu se afër kufirit me Shqipërinë kishte komunitete të mëdha shqipfolëse: Dulcigno ishte gjysma shqiptare, një çerek veneciane dhe pjesa tjetër sllave.[3].Gjatë pushtimit francez të Cattaro, kur Shqipëria veneciane – së bashku me gjithë ish Dalmacinë veneciane – ishte pjesë e Mbretërisë Napoleonike të Italisë, shkollat ​​ishin në italisht[4].Slloveni Marko Trogrli (në veprën e tij “Sistemi shkollor në Dalmacinë franceze”) shkroi se “Vincenzo Dandolo, guvernatori francez i Dalmacisë dhe Bartolomeo Benincasa, një zyrtar i Departamentit të Arsimit të Dalmatit, botuan në maj të vitit 1807 një plan arsimor për provincën Dalmatiane të Mbretërisë së Italisë, e cila lidhej me arsimin e përgjithshëm në Dalmaci jashtë në të gjithë Mbretërinë Napoleonike të Italisë….Mësimi duhej të bëhej në gjuhën italiane”[5].Në shekullin e nëntëmbëdhjetë, sipas historianit Marzio Scaglioni, luftërat italiane për pavarësi krijuan një situatë refuzimi në Perandorinë Austriake kundër komuniteteve italiane në Istria, Dalmaci dhe në territoret e Shqipërisë së dikurshme veneciane[6]. Kjo krijoi një emigrim të fortë të dalmatëve italianë, kryesisht drejt Italisë.Zhdukja e popullsisë italishtfolëse në Dalmaci ishte pothuajse totale pas Luftës së Dytë Botërore. Sipas gjuhëtarit Matteo Bartoli, në fillim të Luftërave Napoleonike (1803), italishtja ishte gjuha që flitej si gjuhë e parë nga afërsisht 33% e popullsisë dalmate[7], ndërsa aktualisht ka vetëm rreth 400 italianë në Dalmacinë Kroate dhe afërsisht 500 në bregdetin e Malit të Zi.500 italianët në Mal të Zi janë kryesisht të vendosur në Kotorr, Perast dhe Castelnuovo dhe përfaqësohen nga Komuniteti i Italianëve në Mal të Zi me seli në Kotorr.

Burrat e letrave nga Shqipëria Veneciane. Shkrimtarë në gjuhën italike nga shekulli i pesëmbëdhjetë deri në shekullin e tetëmbëdhjetë:

John Bona Bolis ,Louis Pasquali, Christopher Ivanovich ,John Polizza, George Bisanti ,Jerome Pima ,Timothy Cisilla ,John Crussala ,Joseph Bronze ,Bernardo Pima ,Nicholas Curlew, Luca Bisanti , Alberto de Gliricis Vinc.