A mund t’i besoni shumë shkencës?

Theksimi i shkencës si forma e vetme (ose deri tani më e mira) e dijes është një qëndrim i zakonshëm në kulturën tonë. Prandaj këtu do ta shqyrtojmë këtë qëndrim dhe do të pyesim veten nëse është i arsyeshëm.

Por së pari, le t’i bëjmë vetes një pyetje tjetër, vetëm për ta hequr atë nga rruga: A mund të besohet shumë në fe, dhe si rrjedhim shumë pak në shkencë? Mendoj se është mjaft e padiskutueshme t’i përgjigjesh po kësaj pyetjeje. Feja dhe besimet fetare mund të bëjnë – ashtu si të gjitha besimet thellësisht personale – të bëjnë që një person të mbyllë një sy ndaj fakteve shkencore. (Me “fakte shkencore” nënkuptoj gjëra që janë të disponueshme në mënyrë empirike në një mënyrë që nuk lë vend për interpretim, si p.sh. funksioni kryesor i zemrës është të pompojë gjak ose që Toka është e rrumbullakët ose se dinozaurët kanë ekzistuar). Për shembull, kur Galileo pa në teleskopin e tij se krateret në Hënë nuk ishin krejtësisht rrethore ose se Jupiteri kishte hëna, kishte përfaqësues të kishës që nuk donin të shikonin përmes teleskopit të tij. Një shembull tjetër është lëvizja jashtëzakonisht e çuditshme e njerëzve fetarë që mohojnë si rrumbullakësinë e Tokës, ashtu edhe që Toka rrotullohet rreth Diellit. Edhe për shumicën e njerëzve fetarë, është e qartë se është e mundur të “besosh shumë” në fenë e dikujt.

A mund të besoni vetëm në shkencë?

Në të njëjtën kohë, duket interesante se ka shumë njerëz që besojnë se nuk mund t’i besosh shumë shkencës. Për shembull, ju mund të thoni, “Unë besoj vetëm në shkencë”. Megjithatë, është mjaft e lehtë të tregohet se sa e vështirë është të besosh fjalë për fjalë një pretendim të tillë. Kjo ilustrohet nga disa kundërpyetje të thjeshta:

A besoni se universi është i rregulluar dhe për këtë arsye i arritshëm shkencërisht? (Për të besuar në shkencë, duhet të përgjigjeni po. Në të njëjtën kohë, nuk ka asnjë provë shkencore që i gjithë universi është rregulluar në atë mënyrë që të jetë i arritshëm shkencërisht. Kjo është diçka që shkenca nuk mund ta vërtetojë, por që shkenca duhet ta supozojë – një “besim” i paprovuar shkencërisht, mund të thuhet.)
Mendoni se është e gabuar të torturosh foshnjat për argëtim? (Ky është një pretendim moral për atë që dikush duhet ose nuk duhet të bëjë, që do të thotë se pretendimi bie jashtë sferës së njohurive shkencore. Nëse beson një pretendim moral – për shembull, se tortura e foshnjave është e gabuar – ju keni vërtetuar se nuk besoni vetëm në shkencë. Ju ndoshta keni një pasuri të besimeve morale në vend të kësaj.)
A mendoni se duhet “thjesht të besohet në shkencë”? (A besoni se të tjerët, si ju, duhet ta marrin këtë pozicion? Nëse po, ju po besoni një pretendim normativ që nuk është pjesë e shkencës. Të besosh diçka për atë që njerëzit duhet të besojnë nuk është pjesë e shkencës, por pjesë e filozofisë.)
Dy shembuj të ngjashëm të besimeve popullore janë “Unë besoj vetëm në atë që është vërtetuar shkencërisht” ose “të gjithë njerëzit duhet të besojnë vetëm në atë që është vërtetuar shkencërisht”. Edhe këtu, ne mund të shohim lehtësisht se nuk është e mundur të vërtetohet logjikisht kjo nëse dikush do t’i interpretojë ato fjalë për fjalë:

A është e vërtetuar shkencërisht se ju besoni vetëm në atë që është e vërtetuar shkencërisht? (Mund të rezultojë se keni besime të pavetëdijshme që janë joshkencore. A ju ka ekzaminuar ndonjë shkencëtar dhe ka arritur të vërtetojë se ju besoni vetëm atë që është vërtetuar shkencërisht? Nuk mendoj kështu.)
A është vërtetuar shkencërisht se “të gjithë njerëzit duhet të besojnë vetëm në atë që është vërtetuar shkencërisht?” (Vështirë! Është madje e vështirë të shihet se si mund të duket një provë e tillë. Si do të sillej dikush për të vërtetuar një gjë të tillë? Ky është një deklaratë normative për atë që njerëzit duhet të besojnë dhe prandaj është jashtë shkencës.)
Çfarë nuk shkon me gjithë këto pretendime? Gabimi qëndron në fjalën e vogël “vetëm”. Kur thoni se duhet “vetëm” të besoni një gjë të caktuar, po thoni se nuk ka asgjë tjetër që ia vlen të besoni jashtë sferës në të cilën duhet “vetëm” të besoni. Por është e vështirë si në teori ashtu edhe në praktikë të besosh “vetëm” në atë që ekziston brenda një sfere të caktuar të jetës njerëzore. Edhe vetë shkenca duket se bazohet në besime filozofike (joshkencore) të tilla si:

Universi shfaq një strukturë të rregulluar.
Universi është i kuptueshëm për arsyen njerëzore.
Arsyeja njerëzore është thelbësisht e besueshme.
Gjuha matematikore mund të përshkruajë fenomene në univers.
Besimet e këtij lloji janë pjesë e pikënisjes së të menduarit shkencor. Është pjesë e themelit filozofik të shkencës dhe pa besime filozofike (joshkencore), të menduarit shkencor as nuk do të fillonte.

Prandaj, një përfundim i arsyeshëm nga ky arsyetim filozofik është se:

• Askush nuk mund të besojë vetëm në shkencë, dhe
• Askush nuk duhet të besojë vetëm në shkencë.

A duhet besuar se shkenca është dituria superiore?

Ndoshta dikush do të kundërshtojë dhe do të thotë se “sigurisht, nuk mund të besosh vetëm në shkencë, por mund (dhe duhet) të besosh se shkenca është distanca më e mira dhe më e sigurta dija”.

Çfarë mund të thuhet për një qëndrim të tillë? Si i krishterë, mund të pajtohem kryesisht me këtë. Është e vërtetë se shumë gjëra në botën fizike janë të disponueshme për ne në një mënyrë më të drejtpërdrejtë dhe të sigurt se sa shumë besime filozofike dhe morale. Për shembull, unë jam më i sigurt se Toka është e rrumbullakët sesa jam i sigurt se pacifizmi është i gabuar. (Dhe nëse nuk ju pëlqen shembulli, mund ta ndryshoni në “pacifizmi është i drejtë” ose ndonjë bindje tjetër morale që jeni me të drejtë, por ndoshta jo 100 për qind, i sigurt).

Por qëndrimi se shkenca është superiore ndaj të gjitha njohurive të tjera ka ende të paktën dy probleme. E para ka të bëjë me fjalën “shkencë”. Shkenca nuk është një fenomen uniform. Disa pretendime shkencore vërtetohen përtej çdo dyshimi të arsyeshëm, ndërsa të tjerët mund të përshkruhen si teoritë tona më të mira (aktuale). Akoma të tjera janë hipoteza të mira ose supozime të mirëinformuara. Rrjedhimisht, që diçka të klasifikohet si “shkencë”, ajo nuk duhet të jetë as e provuar dhe as e sigurt. Shkenca është një fenomen i shumëanshëm që përbëhet nga shumë metoda të ndryshme, madje edhe nga teori kontradiktore ose konkurruese. Nëse besoni shumë naivisht ose verbërisht në “shkencë”, ekziston një rrezik i madh që të bëheni shumë sylesh përballë gjetjeve shkencore që në fakt nuk janë të sigurta.

Problemi i dytë ka të bëjë me themelin filozofik mbi të cilin mbështetet mendimi modern shkencor. Ne kemi parë tashmë një numër prej tyre më lart (në listën që fillon me “Universi shfaq një strukturë të renditur”). Por nëse besime të tilla filozofike nuk janë të sigurta, por diçka në të cilën duhet besuar, atëherë si mundet mendimi shkencor – i cili bazohet pikërisht në besime të tilla – të bëhet më i sigurt se themeli i tij? Kushdo që beson në “shkencë” duket thjesht i detyruar të besojë në bazën e saj filozofike. Dhe një shtëpi nuk mund të jetë kurrë më e qëndrueshme se themeli i saj dhe një zinxhir nuk mund të jetë kurrë më i fortë se hallka e saj më e dobët. Por në atë rast, në fakt duket e pamundur të vërtetohet se shkenca është dija më e mirë ose më e sigurt. Në atë rast, duhet të përfshihen bindjet filozofike mbi të cilat mbështetet shkenca, dhe të pretendohet se këto janë gjithashtu pjesë e njohurive më të mira dhe më të sigurta. Por atëherë “njohuria superiore” përbëhet jo vetëm nga pretendime shkencore, por edhe nga ato filozofike.

Por në momentin që e bëni këtë, ju jeni hapur në të vërtetë ndaj bisedës racionale dhe filozofike rreth ekzistencës së Zotit! Nëse thoni se jeni i sigurt se universi është i rregulluar dhe i kuptueshëm për arsyen njerëzore, menjëherë pyesni veten se si dikush mund të jetë i sigurt për një gjë të tillë. Dhe këtu lindin një sërë pyetjesh që tregojnë qartë drejt fesë:

Nëse universi është i renditur – nga vjen rendi?
Si është madje e mundur që arsyeja njerëzore mund të “kapë” të vërteta të thella dhe të mëdha rreth natyrës dhe universit, nëse arsyeja është formuar vetëm nga faktorët e evolucionit të mbijetesës?
Nëse universi nuk e ka origjinën nga një racionalitet transcendent (Zoti), pse universi shfaq këtë strukturë matematikore? Si mund të jetë diçka matematikore pa një matematikan?
Pyetje të tilla – dhe përgjigje fetare – lindin natyrshëm kur dikush kupton më shumë bazën filozofike të shkencës. Por më pas bëhet e çuditshme, në të vërtetë krejtësisht arbitrare, të përshkruhet shkenca sikur të ishte “superiore” ndaj filozofisë që e themeloi atë. Më mirë duhet të pyesim veten: Nëse shkenca është një formë superiore e dijes, nga cila filozofi e ka nxjerrë epërsinë e saj? Dhe a nuk duhet ta konsiderojmë këtë filozofi një filozofi superiore?

Tani ndodh të jetë një fakt historik që kjo filozofi rrjedh nga feja, dhe në veçanti nga besimi i krishterë. Diçka për të cilën mund të lexoni më shumë në artikuj të tjerë në këtë faqe interneti. Përshkrimi i shkencës si një formë superiore e dijes në ndryshim nga gjithçka që quhet fe dhe filozofi është një gabim i kuptueshëm, por gjithsesi i madh.